۱۳۹۰ تیر ۲۸, سه‌شنبه

لاو، كورد، سیستمی پەروەردە


بۆ تاوتوێكردنی پێوەندیی لاو‌و سیستمی پەروەردە لە كوردستاندا، دەبێ‌ سێ‌ چەمكی گشتیی لەبەرچاو بگرین: لاو، كورد، سیستمی پەروەردە. ئەم وتارە هەوڵ دەدات جیا لە سیستمی پەروەردە كە تەنیا لە دوو روانگەی تاكەكەسییەوە هەر سێ‌ چەمك، واتە لاو بوون، كورد بوون‌و سیستمی پەوەردەیی ئێراندا بوونی ئەزموون كردووە، شرۆڤە بكرێ‌. بە دڵنیاییەوە هێندێ‌جار راڤە‌و لێكدانەوەی سیستم لە دەرەوەی سیستمدا زۆر سادەتر‌و وردترە هەتا 
بۆ تاوتوێكردنی پێوەندیی لاو‌و سیستمی پەروەردە لە كوردستاندا، دەبێ‌ سێ‌ چەمكی گشتیی لەبەرچاو بگرین: لاو، كورد، سیستمی پەروەردە. ئەم وتارە هەوڵ دەدات جیا لە سیستمی پەروەردە كە تەنیا لە دوو روانگەی تاكەكەسییەوە هەر سێ‌ چەمك، واتە لاو بوون، كورد بوون‌و سیستمی پەوەردەیی ئێراندا بوونی ئەزموون كردووە، شرۆڤە بكرێ‌. بە دڵنیاییەوە هێندێ‌جار راڤە‌و لێكدانەوەی سیستم لە دەرەوەی سیستمدا زۆر سادەتر‌و وردترە هەتا لە نێو خودی سیستمەكەدا، وردتر‌و سەرڕاست تریش دەبێ‌ كە ئەگەر ئەو سیستمە لە پاڵ سیستمێكی دیكەدا هەڵسەنگێنین. هەنووكە ئەوەی كە هیچ پێوەر‌و پێوانەیەك بۆ هەڵسەنگاندنی رادەی دروستی‌و نادروستی سیستمەكان لە بەردەست دا نیە‌و تەنیا دەتوانین لە دەرەوەی ئەو سیستمەدا‌و زۆرجاریش هەڵس‌و كەوت لە گەڵ كۆڵەكە‌و بەشەكانیدا شرۆڤە بكرێ‌.
سیستم لەم نووسینەدا، سیستمی پەروەردەیی ئێرانە. لە زەمەنێكی تایبەتییدا ئەم سیستمە راڤە دەكرێ‌. لەم روەوە هەڕەتی تێچوونی سیستم قوتابی "منداڵ"ی كورد دەبێ‌‌و چونە دەرەوەی "لاو"ی كورد بە دوو نیشانەی پرسیاری تەنیشت یەكدیەوە دەبێ‌. 
بەم واتایە كە یەكەم نادیارەكە گەلۆ ئەم لاوە قوتابیە "خوێندكار" ماوەتەوە؟ ‌و دووهەم ئەوەی كە گەلۆ هێشتا خاوەن شووناسی كورد بوون دەبێ‌‌و خۆی وەكوو تاكێكی "كورد" دەناسێنێ‌؟ بە دڵنیاییەوە تایبەتمەندییەكانی دیكەی  "لاو" لە دەرەوەی سیستم دایە، راڤە ناكرێن‌و "سیستمی پەروەردەیی" تەنیا وەكوو فاكتەرێكی شوێندانەر لە پرۆسەی گۆڕانی منداڵی بۆ مێرمنداڵی‌و دواتریش لاوەیەتی لەبەر چاوگیراوە‌و لە راستیشدا فاكتۆرگەلێكی دیكە بەسەر ئەم پرۆسەیەدا شوێندانەرن‌و دەبنە هۆی سەرهەڵدانی گۆڕِانكاری‌و ئەم فاكتەرانەش تاوتوێ‌ ناكرێن.
1 ــ سیستمی پەروەردەی ئێران
لێرەدا تەنیا سیمای گشتیی‌و رواڵەتی سیستمی پەروەردەیی ئێران دەناسرێت‌و لە باسێكی گشتیدا تایبەتمەندییەكانی ئەم سیستمە پتر راڤە دەكەین.
لە وڵاتی ئێراندا گشتگیرترین دامەزراوەیەك كە خەریكی پەروەردە‌و راهێنانی هێزی مرۆییە، وەزارەتی پەروەردە‌و فێركردنە كە نزیك بە یەك چوارەمی حەشیمەتی ئێران لە ژێر باڵی خۆیدا داناوە.
پەروەردە‌و فێركردن لە ئێراندا بە سێ‌ گرووپ دابەش كراوە: دەورەی 5 ساڵە لە سەرەتایی (دبستان)، دەورەی 3 ساڵەی ناوەندی (راهنمایی)، دەورەی 3ساڵەی دواناوەندی (دبیرستان). كەسانێ‌ كە لە قۆناخی دواناوەندی (دبیرستان) لە رشتەی بیركاری (ریاچی)، زانستە مرۆییەكان (علوم انسانی)، زانستی (علوم تجربی) تەواو دەكات. بۆ چوون بۆ زانكۆ دەورەیەكی یەك ساڵەی پێش لە زانكۆ تێپەڕ دەكات. لە قوتابخانەكانی ئێراندا كچ‌و كوڕ لە یەك جیا كراونەتەوە. قوتابیەكان لە 5 كاتژمێر لە قوتابخانەدا تێپەڕ دەكەن. بە پێی یاسای بنەڕەتی ئێران، پەروەردە‌و فێركردن بۆ هەمووان هەتا دەورەی ناوەندی بە خۆڕاییە‌و دەوڵەت ئەركە لە سەرشانی كە ئیمكاناتی خوێندن بۆ هەمووان دابین بكات. كتێبە دەرسیەكان لە راستیدا، كتێبگەلێكن تەنیا لە قوتابخانەكان دا كەڵكیان لێ‌ وەردەگیرێ‌‌و قوتابی ناچار بە كەڵك لێ‌ وەرگرتن لەو كتێبانە دەكرێ‌. نووسین‌و چاپكردنی كتێبە دەرسییەكان لە ئەستۆی وەزارەتی پەوەردە‌و فێركردندایە. زانكۆ (پەروەردەی باڵا) بەشێك لە سیستمی پەروەردە‌و فێركردنی كۆماری ئیسلامی پێك دێنێ‌. لاوەكان دەبێ‌ لە "كنكور (ئەزموونی چوون بۆ زانكۆكان)" وەردەگیرێن هەتا بتوانن لەزانكۆدا درێژە بە خوێندن بدەن. مەرجی قەبووڵی وانەكان لە سیستمی پەروەردەیی ئێران دا، بە دەستهێنانی دەرەجەی10 لە دەرەجەی 20دایە. 

2 ــ راڤەی پرسیاری یەكەم:   
لە سەرەتای باسەكەدا دوو پرسیاری سەرەكی هاتە بەرباسەوە. بەم شێوەیە كە لە سیستمی پەروەردەیی ئێران دا، چوون منداڵانی قوتابی كوردن‌و هاتنە دەرەوە لەم سیستمە، لاوانی لە 18 ساڵ بەرەوژوورن. پرسیار بەم شێوەیە گەڵاڵە دەبێ‌ كە گەلۆ لە دەرەوەی ئەم سیستمەدا تایبەتمەندی قوتابی یان خوێندكار بوون دەپارێزێ‌؟! بە دڵنیاییەوە بە پێی سەردێڕی ئەم نووسینە، ئەم پرسیارە تەنیا لە سەر كۆمەڵێكی تایبەت لە لاوەكان رادەوەستێ‌. "لاوەكان + كورد + نیشتەجێی ئێران".
لە لایەكی دیكەوە نیشانەدانان‌و سنوورداركردنی كۆمەڵێكی گشتیتر بۆ كۆمەڵێك "لاوانی كوردی نیشتەجێی ئێران". كاتێك هێما بە ئامارەكان دەكەین، روونتر دەبێتەوە. بە پێی سەرژمێری ساڵی 1375 لە هەموو حەشیمەتی 7 ساڵە‌و سەرەوەتردا نزیك بە 5/52 میلیۆن نەفەر بوون، 5/41 میلۆن نەفەر خوێندەوار‌و 11 میلۆن نەفەر نەخوێندەوار بوون، بە واتایەكی دیكەش رێژەی بیكاری لە ئاستی وڵاتدا، 21/5% بوو. لە لایەكی دیكەوە دوو پارێزگای كوردنشینی "كوردستان، ئازەربایجانی رۆژئاوا" بە 32%‌و 31%، دواتر پارێزگای سیستان‌و بەلووچستان لە هەمان رەوشدا هەڵكەوتبوون.
بۆ وڵامدانەوە بە پرسیاری یەكەم، بنەواشەی سەرەكیمان قوتابیانی خوێندكار(بوون) دادەنێین، بەم واتایە كە تەواوی "ئەگەرەكانی نەبوون" رەچاو دەكرێ‌‌و راڤەی دەكەین.
2 ـ الف رەوشی ئابووری:
دەسهەڵگرتن لە خوێندنی قوتابیان پێوەندیی بە رەوشی ئابووری كۆمەڵگا‌و بنەماڵەوە هەیە. هۆكارگەلێ‌ وەكوو كەم داهاتی، نیشتەجێ‌بوونی نالەبار، نەبوونی سەرپەرشتی‌و بێ‌ باوك‌و دایكی لە بنەماڵەدا، فرەبوونی منداڵەكان‌و لە ئاستی چینی خوارەوەدابوونی پیشەیی باوك‌و دایك،... لە هۆكارەكانی دەسهەڵگرتنی قوتابیان لە خوێندنن.
كارناسان، "هەژاری" بە یەكێك لە هۆكارەكانی دەسهەڵگرتنی قوتابیان لە درێژەدان بە خوێندن دەزانن. منداڵانی كار، منداڵانی پەراوێزكەوتووی شارەكان‌و منداڵانی سەرشەقام، هێندێك لە رێژەیەكی زۆری منداڵانن كە لە خوێندن دوور كەوتوونەتەوە‌و بەجێماون.
لە لایەكی دیكەوە بە ئاماژەكردن بە ئامارە فەرمییەكان، تێدەگەین كە پارێزگا كوردنشینەكان لە ئێراندا، لە پارێزگا بێ‌دەرەتان‌و هەژارەكانی ئێرانن‌و داهاتی سەرانە لەم پارێزگادا، كەمترین رادەیە. بە پێی توێژینیەوەگەلێ‌ كە لە ساڵی 1384 لە زانكۆی كوردستاندا كراوە، 23% خوێندكارەكان بە هۆی رەوشی ئابووری بنەماڵەكەیان، ناچار بوون كە لە وەرزی پشووی هاوینیدا كار بكەن‌و 8%یان لە كاتی درێژەدان بە خوێندن درێژەیان بە كارەكەیان داوە. 
ئەگەر دیسان بگەڕێینەوە سەر ئامارەكان لەمەڕ رادەی خوێندەواری لە شوێنە جۆرا‌وجۆرەكانی ئێران دا، لەم خاڵە روون‌و ئاشكرایە كە بارودۆخی ئابووری كوردستان، كاریگەریی راستەوخۆی زۆری لە سەر رادەی خوێندەواری‌و دەسهەڵگرتنی لاوان‌و خوێندكاران لە درێژەدان  بە خوێندن هەیە.
2 ـ ب جیاوازیی زمانی زگماكی‌و زمانی فێركاری‌و پەروەردەیی:
یەكێك لە هۆكارەكانی دەسهەڵگرتن لە خوێندن، جیاوازی زمانی زگماكی‌و زمانی فەرمییە. ئەم هۆكارە لە كوردستاندا بە روونی دیارە. لە ساڵەكانی سەرەتایی قوتابخانە، ئەم جیاوازییە دەبێتە هۆیی دابەزاندنی بەرفرەی قوتابیەكان لە خوێندنداوە دەسهەڵگرتنی قوتابییەكان لە خوێندنی بەدواوەیە.
سیستمی پەروەردەی ئێران لە جۆری سیستمی تاك زمانییە. بەم واتایە كە پەروەردە‌و فێركردن تەنیا بە زمانی فەرمی وڵات "فارسی" بەڕێوە دەچێت. ئەمە لە حاڵێكدایە كە بە پێی سەرژمێری ساڵی 1365 لە ئێران تەنیا 82% لە خەڵكی ئێران دەیانتوانی بە فارسی قسە بكەن. ئەم رێژەیە لە ناوچە سەر سنووریەكاندا لە ئاستێكی خوارەوەدا بوو. بۆ نموونە لە كوردستان لە ساڵی 1365دا، تەنیا 39% خەڵكی كوردستان دەیانتوانی بەفارسی قسە بكەن. توێژینە جۆرا‌وجۆرەكانی وانەكانی قوتابخانە دەسەلمێنێ‌ كە ئەگەر پەروەردەیی سەرتاسەری بە زمانی زگماكی بەڕێوە بچێ‌، لە قۆناخەكانی دواتردا سەركەوتوو دەبن. گرینگی ئەم مەسەلەیە كاتێك روون دەبێتەوە كە ئەگەر بزانین 476 میلیۆن كەس لە نەخوێندەوارەكانی سەرەتایی جیهان بە زمانی كەمایەتی بپەیڤن، لە وڵاتانێكدا دەژین كە منداڵەكانیان بە زمانی جیا لە زمانی زگماكی خۆیان دەخوێنن.
دوكتوور"نادین دوشر nadine ditcher "، راوێژكاری ناوەندی "زمانناسی كاربوردی" لە زانكۆی واشینگتۆن دی.سی لەو باوەڕەدایە كە: "پەروەردە‌و فێركردن بە زمانی زگماكی خاوەن بەهای شۆناس‌و هەستاوێتییە. قوتابیانی سەر بە كەمایەتییەكان لە كاتی بەكارهێنانی زمانەكەیاندا هەست بە رێزگرتنی زۆرتر دەكەن".
كەمایەتییە نەتەوەیییەكان بەردەوام بە هۆی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی زمانەكەیان لە سیستمی پەروەردەیی وڵاتەكاندا زۆرترین كێشەی قوتابییەكانی، پرسی زمانەكان بووە. هەنگاونانی منداڵان بۆ نێو قوتابخانەكان بە هۆی هەستیار بوونیان، فێركردن بە زمانی زگماكی، كاریگەری نەرێنی لە سەر ژیانی پەروەردەیی منداڵان هەیە‌و هاوكات دەبێتە هۆی "دێر فێربوونی"‌و منداڵ تووشی خۆبەكەمزانی دەكات. 
بەم شێوەیە منداڵای كورد لە یەكەمین رۆژەكانی قوتابخانەوە، تووشی خۆبە كەم زانینێكی نغرۆ دەبێ‌. ئەم مەسەلەیە دەبێتە هۆی ئەوە كە منداڵای كورد توشی قەیرانی شۆناس دەبێ‌‌و لە حاڵێكدا كە كورد، ئەفسانە، چیرۆك‌و فولكلۆری نەتەوەیەكی دیكە فێر دەبێ‌، لەم حاڵەتەدا جیا لە شیمانەی ماڵئاوایی لە وانە‌و قوتابخانە، شیمانەی جیایی لە شۆناس‌و زمانی زگماكیش زۆرترە. بەم شێوەیە لە هەمان سەرەتای رێگاوە، قوتابی‌و مامۆستا، "لە قسەی یەكدی تێ‌ ناگەن" ‌و ئەمە سەرەتای پرۆسەییەكە ئەگەر كۆنترۆڵ نەكرێ‌، دەبێتە هۆی ستەمی ئەم سیستمە پەروەردەییە واز لە خوێندن دێنێ‌.
2ـ پ): نێوەرۆكی وانە‌و پێداویستییەكانی قوتابی‌و لاوان: 
هۆكارگەلێك وەكوو نالەباربوونی پێداویستی‌و خولیاكانی قوتابیان لەگەڵ نێوەرۆكی وانەكاندا‌و نەبوونی هاوئاهەنگی نێوان ئامانجەكانی پەروەردە لەگەڵ پێداویستییەكان‌و خولیاكانی قوتابیاندا لە هۆكارەكانی دابەزاندنی ئاستی خوێندەوارییە. بە روانینێكی كورت بەسەر وانەكاندا كە كتێب‌و بەرنامە پەروەردەیی‌و فێركارییەكان لە روانگەی چۆنایەتییەوە لەگەڵ  ویستەكانی لاوان‌و قوتابییەكان‌و بە گشتی لە سەرتاسەری ئێران‌و بە تایبەتی كوردستان یەك ناگرێتەوە. 
یەكێك لە گرینگترین‌و كاریگەرترین هۆكارەكانی وازهێنان لە خوێندن، نێوەرۆكی وانە دەرسییەكانە‌و هەروەها پێوەندیدارنەبوونی نێۆەرۆكی وانەكان لەگەڵ ویستی قووتابییەكاندا، نەبوونی پێوەندیی نێوەرۆكی وانەكان لەگەڵ ویستە هەنووكەیی‌و داهاتووەكانی كۆمەڵگا، نەبوونی ئافراندنی هزر‌و نەبوونی دامەزراندنی پێوەندییە كۆمەڵایەتییە لەبارەكانی نێوان قوتابییانیش یەكێك لە هۆكارە پێوەندیدارەكانە. 
بە دڵنیاییەوە حەز، هەست‌و ئاواتەكانی لاوانی كورد لە كۆمەڵگای كوردیدا، جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ شوێنەكانی دیكەی ئێراندا هەیە. نێوەرۆكی وانە فێركارییەكان زۆر بە كەمی پێوەندیی لەگەڵ كولتوور، مێژوو‌و كۆمەڵگای نەتەوەكانی ئێراندا، هەیە‌و شایانی باسە كە لە وەها رەوشێكدا نێوان قوتابی‌و وانەكاندا، هیچ چەشنە پێوەندییەك دروست نابێت‌و ئەمەش بە واتای سەرهەڵدانی پرۆسەی دابەزاندنی ئاستی خوێندەواری‌و لە ئاكامدا وازهێنان لە خوێندنی قووتابیانی لـێ‌دەكەوێتەوە. 
2ـ ج): خوێندنی كچان لە كۆمەڵگای كوردیدا: 
بە دڵنیاییەوە لە كۆمەڵگایەكدا كە رەگە نەریتییەكان وەكوو كۆمەڵگای كوردی، نێوان كچ‌و كوڕ، دۆخێكی یەكسانی بۆ خوێندن بوونی نیە. هۆكارگەلێكی وەكوو: ئیزدواجی نابەوەخت، نەبوونی دەرفەتی بەشداری كچان لە كۆمەڵدا لە هۆكارە كاریگەرەكانی وازهێنانی خوێندنی كچان لە كۆمەڵگا نەریتییەكاندایە. بەدڵنیاییەوە رێژەی وازهێنان لە خوێندنی كچان لە كوردستاندا، بەرهەمی ئەم هۆكارانەیە. 
2ـ د): هانە‌و خولیا: 
توێژەران یەكێك لە هۆكارەكانی دابەزانی ئاستی خوێندەواری بۆ نەبوونی هانە‌و خولیای پێشكەوتنخوازی دەزانن. بۆ ئافراندنی هانە لە نێو قوتابییەكاندا دەبێ‌ هەوڵ بدرێ‌ هەتا تاك هەست بە پێویستی بكات. بە روانینێك بۆ پێكهاتەی ئابووری، پێگەی وەبەرهێنانی كار‌و پیشە لە كوردستان‌و، هەروەها رەوشی دەرچووەكانی خوێندن‌و كەسانێك كە لەو كۆسپانە‌و بەربژارە پێوەندیدارەكان تێپەڕیون‌و توانیویانە درێژە بە خوێندن بدەن، بۆتە هۆی داڕووخانی بەشێكی مەزن لە هانە‌و خولیاكانی قوتابیان‌و لاوانی كورد بۆ خوێندەواری. 
***
لێرەدا هێما بۆ پێنج هۆكاری شوێندانەر لە وازهێنانی قوتابییەكان لە كوردستاندا كرد، هێندێك لە هۆكارگەلێكی دیكە بە رێژەیەكی كەمەوە  هەیە، وەكوو: ئاستی خوێندنی بنەماڵە، هەڵسوكەوتی مامۆستاكان، شێوەی بەڕێوەبردنی ئەزموونەكان، دواكەوتووی وانەكان، توندوتیژی لە قوتابخانە، پێداویستی‌و ئیمكانانی قوتابخانە، پێكهاتەی قوتابخانە‌و ... . 
3ـ راڤەی پرسیاری سێهەم: 
نیشانەی پرسیاری دووهەم لە پاڵ "لاو"ێك كە لە دەرەوەی "سیستمی پەروەردە‌و فێركردنی ئێران"دایە بۆ ئەم مەسەلەیە دەگەڕێتەوە كە گەلۆ لاو خاوەن تایبەتمەندییەكانی "شوناسی كوردی" دەبێت یان نا؟ بە دڵنیاییەوە لە حاڵەتێكی سروشتی‌و نۆرماڵدا هەموو ئەم تایبەتمەندییانەی دەبێ‌ لەگەڵدا بێت، كەوابوو لە راڤەی ئەم پرسیارەشدا "بنەواشە"یەك كە دایدەنێین كە "لاو" دەرچوو لەم سیستمە، لاوێكی "كورد" بە تایبەتمەندییە شوناسی‌و كولتوورییەكانی "كوردبوون"ە. بەم شێوەیە ئەگەر هۆكارەكان‌و كاریگەرییەكانیان لە پرۆسەیەك لەبەرچاوبگرین واتە لە درێژەی سیستمی پەروەردە‌و فێركردنی ئێران لەسەر خوێندكارێكی كورد دەبینین كە ئەو گۆڕانە پێك هاتووە، بۆتە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانی "شوناس" لە لاوی كورد دا. 
وەزارەتی پەروەردە‌و فێركردنی ئێران، هاوكات لەگەڵ ئەوەیكە ئەركی فێركارییە، بەڕێوەبەری پەروەردەشە. پەروەردە لە سیستمی فێركاری ئێراندا بە واتای "ئاراستەكردنی قوتابی لەرەو باوەڕێكی سنوورداری ئایینی‌و سیاسی"یە. 
لە ساڵەكانی سەرەتای شۆڕشی 57 زۆرتر بەم دامەزراوە بە هۆكارگەلێكی تەناهیی ـ سیاسی لە سیستمی فێركاریدا، گرینگیان دا. ئامانج لە وەها "پەروەدە"یەك لە شێوەی خوارەوە ناودێر كرا: 
1ـ سڕینەوەی هەر چەشنە ئاسەوارێكی پێوەندیدار بە سیستمی سیاسی پێشوو لە قوتابخانەكاندا .
2ـ بەرگری لە بەرامبەر دزەكردنی هێزە دژبەرە سیاسییەكان لە نێو قوتابییەكاندا.
3ـ فێركردنی پێوەرەكانی شۆڕشی ئیسلامی لە سەپاندنی بیروباوەڕ‌و وانە مەزهەبییەكان بەسەر قوتابییەكاندا. 
بەم شێوەیە لە سیستمی فێركاریی ئێران، بە هەمان رادە كە "فێركاری" گرینگی پێ‌دەدەرێ‌، "پەروەردە"ش گرینگییەكی تایبەتی هەیە. ئەوڕۆكە فاكتەری "پەروەردە"، سی ساڵ بە دوای شۆڕش لە دوو خاڵدا كورت دەكرێتەوە، سەپاندنی وانە ئیسلامییەكان‌و دژایەتی لەگەڵ دزەكردنی دژبەرانی سیاسی لە نێو قوتابییەكاندا. بە دڵنیاییەوە خاڵی دووهەم زۆرتر بەرچاوە. لە وڵاتێكدا كە زیاتر لە 65%ی حەشیمەت لاوانی تەمەنی ژێر 25 ساڵ پێك دەهێنن. 15 ساڵەكان بە خاوەن مافی دەنگدان، چارەنووسی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی دەبێ‌ دیاری بكەن. "پەروەردە"ی لاوان‌و ئەوەی كە "شۆردنەوەی مێشك" ناو دەبردرێ‌ لە سیستمی فێركاری ئێراندا، مەسەلەیەكی بەرچاوە. 
لە سیستمی فێركاریی ئێران، دینی ئیسلامی بەرامبەرێكی نیە. لە هەندێك لە رشتەكاندا كە باسێكی گشتی لە سەر فەلسەفە دێتە ئاراوە، بنەواشەكە لەسەر ئەوە رۆنراوە كە هەموو تیۆرییە فەلسەفییەكان لە بەرامبەر روانگەی مەزهەبی شیعەدا شكستیان هێناوە. ئەم بابەتە تەنیا بۆ دەورەی دواناوەندی نیە، بەڵكوو لە دەورەی باڵاشدا لە بەشێك دوو نموونە پسپۆڕییەكانە كە لە بەرامبەر یەكەگەلێك وەكوو ئەخلاقی ئیسلامی، مێژووی ئیسلام، رەگەكانی شۆڕشی ئیسلامی، وەسیەتنامەی خومەینی‌و .. هیچ تیۆریی‌و روانگەیەكی دیكە رێگەی پێ‌نادرێـت. لە یەكەی ئەخلاقی ئیسلامی زانكۆكاندا، هەموو روانگە مێژووییەكانی فەلسەفە، لە نامیلكەیەكی 30 تا 40 لاپەڕە لە بەرامبەر ئەخلاقی ئیسلامیدا شكستیان پێ‌هێناون‌و كەسێك دەتوانێ‌ لەم قۆناخەدا دەربچێت كە نەتەنیا ئەم شكستە قەبووڵ دەكات، بەڵكوو دەبێ‌ بەرگری لـێ‌بكات‌و بیسەلمێنێ‌. 
بە واتایەكی سادە دەتوانین بڵێین كە دەسەڵاتدارێتی، سیستمی فێركاریی "ئیسلامی" كردووە. مەبەست لە ئیسلامی كردن سیستمی فێركاری، تەنیا زیاتركردنی بارستایی وانە دینییەكان نیە، بەڵكوو هێنانی ئەم دینە بۆ نێو هەموو وانە دەرسییەكانە. زۆر لە وانە فێركارییەكان‌و تەنانەت چالاكییەكانی بەرنامەباڵاكان، بە توندی ئیدئۆلۆژیك‌و ئیسلامین. واتە بابەتە دەرسییەكان لە كتێبە گرینگەكانی وەكوو: فارسی، مێژوو و كۆمەڵایەتی كە رۆڵێكی گرینگیان لە رەوتی بەریانی كۆمەڵگا‌و ماریفەتی منداڵ هەیە، بە ئیدئۆلۆژییەك‌و بەكەڵكوەرگرتن لە چاویلكەیەكی بە تەواوی مەزهەبی‌و ئیسلامی نووسراون. بە باوەڕی "سەعید پەیوەندی"، لە سیستمی فێركاری ئێراندا، كتێبە دەرسییەكان، پێگەی ژن بە روونی لەم روانگەیەوە پێناسە كراوەتەوە. بەم هۆیەوەیە، كە لە كتێبە دەرسییەكاندا، ئێمە لەگەڵ ژنێكی مۆدێڕن بەرەوڕوو نین. بەڵكوو لەگەڵ ژنێكدا بەرەوڕووین كە بوونەوەرێكی نیوە كۆمەڵایەتییە. بەم شێوەیە كە كتێبە دەرسییەكان، لە پێناو ئیدئۆلۆژی ئیسلام‌و دینیدا، دەستێوەردانە بنەڕەتییەكان تێدا بەڕێوە چووە.
سیستمی فێركاریی ئێران‌و لە سەرەوەیدا كتێبە دەرسییەكان، ئاوێنەی باڵانوێنی سیاسەتە ئیدئۆلۆژیكی، فەرهەنگی، دینی، سیاسی، كۆمەڵایەتی‌و بیاڤی دەوڵەت (نەتەوە‌و بیاڤە گشتییەكانی دینی، زمانی‌و رەگەزی)ییە. 
لە لایەكی دیكەوە یەكێك لە بنەماییترین رسالەتەكانی پەروەردە‌و فێركردن لە ئێراندا، سەپاندن‌و جێبەجێكردنی ئەوەی كە بە شوناسی نەتەوەیی ناودێر دەكرێ‌، لە رەوتی پەروەردە كردن دایە، بێ‌ئەوەیكە پێگەیاندن‌و گەشەی شوناسی تاك، گرووپی، ناوچەیی‌و نەتەوەیی بووبێت. منداڵ لە رەوتی پێگەیاندن لە سیستمی فێركاری ئێراندا یەكەمین چەمكەكان‌و تیۆرییەكانی پێوەندیدار لەمەڕ شوناسی نەتەوایەتیی داماڵڕاو فیری دەبێ‌، حاشاكردن لە شووناسێك كە تا هەنووكە لەگەڵیدا بووە، یەكەمین هەنگاوی ئەم شوناس‎سازییە داماڵڕاو بووە. بە روانینێك بۆ كتێبە دەرسییەكان ئەم مەسەلەیە زۆرتر روون دەبێتەوە. خاڵێك كە لێرەدا جێگای سەرنجە، ئەم رەوشە لە 30 ساڵی رابردوودا رەوتێكی روو لە گەشەكردنی پێواوە. بۆ نموونە نێوی نەتەوەكانی ئێران لە سەرەتای شۆڕش لە كتێبی مەدەنی پۆلی چوارەمی سەرتاییدا هاتبوو، بەڵام بەدوای 29 ساڵی رابردوو هەمووی سڕاوەتەوە‌و بۆ نموونە لە نێوان سەدان لاپەڕەی جۆراوجۆری كتێبەكان، تەنیا یەك جار بۆ نموونە ناوی "توركمەنی ئێرانی" ئەوەش بە هۆی ناوهێنانی كۆماری توركمەنستانەوەیە، دەست دەكەوێت. 
لە كتێبەكانی 5 ساڵی رابردوودا كە لەبەردەستی قوتابییەكان دانراوە، بە روونی هێما بە ناو‌و شێوەی ژیانی ئەم نەتەوەگەلە نەكراوە. بەڵام لە كتێبەكانی جوغرافیاـ كەمێك لە فێركارییە مەدەنییەكان(تعلیمات دینی)دا، وێنەیەكی جۆراوجۆر لە "پیاوان"ی نەتەوەكان‌و بێ‌ پێناسەكردن باسكراوە. بۆ نموونە:
1ـ فێركارییە كۆمەڵایەتییەكانی پۆلی چوارەمی سەرەتایی: جوغرافیا ـ لاپەڕەی 7، وێنەی "ماڵباتێكی گوندنشین" لە گیلان. 
2ـ فێركارییە كۆمەڵایەتییەكانی پۆلی چوارەمی سەرەتایی، فێركارییە مەدەنییەكان (تعلیمات دینی)، لاپەڕەی 128، لە ژێر ناوی "نەتەوەی ئێران" ـ وێنە. 
3ـ فێركارییە كۆمەڵایەتییەكانی ساڵی یەكەمی ناوەندی، لاپەڕەی 21، وێنەی دۆشینی مەڕ‌و رەشماڵ نیشنەكان (بێ‌ شرۆڤە)
4ـ فێركارییە كۆمەڵایەتییەكانی ساڵی یەكەمی ناوەندی، لاپەڕەی 54، وێنەی "ژنە وەرزێرێك لە جل‌وبەرگی ناوچەیی"دا (بێ‌ شرۆڤە)
5ـ كتێبەكانی جوغرافیا‌و مێژووی دەورەكانی ناوەندی هیچ بابەتێكی لەمەڕ نەتەوەكانی ئێران، باس نەكراوە. 
6ـ پرسە كۆمەڵایەتییەكانی ساڵی یەكەمی دواناوەندی (دەبیرستان)یش هیچ بابەتێك لە نەتەوەكانی ئێران وەبەرچاو ناكەوێت. 
7ـ كۆمەڵناسی 1، (رشتەی ئەدەبیات‌و زانستە مرۆییەكان)، ساڵی دووهەمی دواناوەندی، رۆڵ، بەها، شوناس، مەسەلەی شووناس، هیچ بابەتێك لەسەر شوناسی نەتەوەیی نەتەوەكان لە ئێراندا نەهاتۆتە بەرباسەوە. 
بە گشتی بە خوێندنەوەی كتێبە دەرسییەكانی دەورەكانی سەرەتایی، ناوەندی، دواناوەندی نیشان دەدات كە لە گەڵاڵەكردن‌و ئامادەكردنی وانە دەرسییەكاندا بە شێوەیەكی ئاگایانە پرسی شوناس‌و كولتووری نەتەوەیی پەرواێز خراوە. لە تەواوی دەرسەكانی مێژوو و كۆمەڵناسی كە لە قوتابخانەكاندا دەوترێتەوە، بە مێژووی نەتەوەكانی نیشتەجێ لە ئێراندا ئاماژە نەكراوە‌و لە بنەڕەتدا شوناسی مێژوویی‌و كۆمەڵایەتی بۆ ئەتنیكەكان دیاری نەكراوە. 
ئەم مەسەلەیەش لە كتێبی ئەدەبیاتیشدا بە روونی بەرچاوە. ئەوەی كە لە ژێر ناوی "ئەدەبیات" لە قۆناخەكانی دواناوەندی‌و قۆناخی باڵا، دەوترێتەوە، بە گشتی بەشێكی بژاردە لە ئەدەبیاتی كلاسیكە‌و ئەدەبیاتی نەتەوەكانی ئێران لەم كتێبانەدا هیچ جێگە‌و پێگەیەكی نیە. 
بۆ زیادكردن بە خاڵەكانی سەرەوە، دانانی بەربەستە جۆراوجۆرەكان بۆ مامۆستایان، بۆتە هۆی ئەوە كە جیا لە "پەیام"، بەشێكی سەرەكیش لە "پەیامدەرەكان"یش خۆیان رەنگدەرەوەی سیاسەت‌و ئیدئۆلۆژی دەسەڵاتن. شێوەی بەربژاركردن‌و ئەندامەتییان لە لێژنەی زانستی زانكۆكاندا، نە لەسەر رادەی زانست، بەڵكوو لەسەر بنەمای پێشنەیی باوەڕە مەزهەبییەكەیان پێك دێت. 
بەم شێوەیە دەتوانین بەو مەسەلەیە بگەین كە سیستمی فێركاری لە ئێراندا، فاكتەری "پەروەردە"ی هاوتای فاكتەری "فێركردن" داناوە.  پەروەردەی خوێندكار بە ئامانجی جێبەجێكردن‌و سەپاندنی سیاسەت‌و ئیدئۆلۆژی دەسەڵات‌و دەزگاكانی دەسەڵاتە. 
4ـ ئاكام: 
لە راستیدا لە سەر بنەمای دوو جۆر تێڕوانین، دوو ئامانج‌و هەڵسوكەوت لە سیستمەكانی پەروەدە‌و فێركردندا پێك دێن: 
لە تێڕوانینی یەكەمدا ئازادی دەرونی مرۆڤ دەستەبەر ناكرێت. چونكە مرۆڤ لێرەدا "فێربووە"‌و بە واتای بوونەوەرێكی ناچالاك دەژمێردرێ‌ كە چالاكییەكانی بە هۆی رێبەریی كردنی هۆكاری دەرەكییەوە بەڕێوە دەچێت. هەروەها كارو فێركردنی گواستنەوەی كولتوور، لە رێگەی پڕكردنەوەی مێشكی مرۆڤ‌و بیچمدان بە هەڵسوكەوتی ئەو لەسەر بنەمای نموونە دیاریكراوەكان. 
لە تێڕوانینی دووهەمدا، ئازادی دەروونی دەدرێ‌‌و مرۆڤی "فێربووە"‌و وەكوو بوونەوەرێكی چالاك‌و زیندوو دەژمێردرێ‌. پەروەردە‌و فێركردن ئەركی خۆی بە ئازادكردن‌و چالاككردنی تواناییەكان‌و لەبەردەستدانانی زانیاری‌و زانستەكان بۆ هەرچی زۆرتر چالاك بوونی قوتابییەكانە. 
سیستمی پەروەدە‌و فێركردنی ئێران یەكەم بیچمی وەرگرتووە‌و نموونەكان لێرەدا لەسەر بنەمای سیاسەت‌و ئیدئۆلۆژی دیاری كراون. لە نێوان لاوی كورد كە لە دەرچووی سیستمی فێركاری ئێران بەدیار دەكەوێ‌، تووشی گەردەلوول‌و زریانێك بووە كە لە بنەڕەتدا شوناسی نەتەوەیی ئەوی تووشی قەیران كردووە. فێركردن بە زمانی جیا لە زمانی زگماكی، فێربوونی مێژوویەك جیا لە مێژووی نەتەوەی خۆی، كاریگەریی كولتوورێكی بێگانە، خوێندنی ئەفسانە‌و چیرۆك‌و فولكلۆری بێگانە‌و ... هەموو لاوی كورد تووشی لەخۆنامۆبوون دەكات‌و كەمترین ئاكامی ئەمەیە كە نووسەری ئەم دێڕانە نووسینەكەی خۆی‌و هەستەكانی بە زمانی فارسی دەردەبڕێ‌. 

****


هیچ نظری موجود نیست: