كورتەیەك لە سەر سیكۆلاریزم

لەم سەردەمەدا‌و بە سەرنجدان بە شەپۆلەكانی گۆڕان‌و گۆڕانخوازی ژیاری مۆدێڕنیزم، كۆمەڵێك گۆڕانكاریی بنەڕەتی لە هەموو بوارەكانی سیاسی ـ كۆمەڵایەتی‌و...هتد، هاتە ئاراوە. ئەگەر ئاوڕێك لەو گۆڕانكارییانە‌و نۆژەن بوونەوەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بدەینەوە

دەسپێك:

لەم سەردەمەدا‌و بە سەرنجدان بە شەپۆلەكانی گۆڕان‌و گۆڕانخوازی ژیاری مۆدێڕنیزم، كۆمەڵێك گۆڕانكاریی بنەڕەتی لە هەموو بوارەكانی سیاسی ـ كۆمەڵایەتی‌و...هتد، هاتە ئاراوە. ئەگەر ئاوڕێك لەو گۆڕانكارییانە‌و نۆژەن بوونەوەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بدەینەوە، گەڵێك هەڵبەز‌ودابەزی بنەما فكریەكانی بیری مودێرَن لە ململانێی دەگەڵا بیری سوننەت و كۆندا بەرچاو دەكەوێت‌و هەموو كات، ئەم ڕێگایەی بەرەو پێشكەەوتن ‌و گەشە كردن بڕیوە. ململانێی كۆن‌و مودێڕن، مودێڕنیزم بە چەمكە كاریگەریەكانی لە سەر رەسەنایەتی‌و بەهاكانی بوونی مرۆڤـ لە پێوەندی لە گەڵ سرووشت، وەك هۆمانیزم(مرۆڤ تەوەرەیی Homanism)‌و راسیۆنالیزم(ئاوەزخوازی Rationalism)‌و سیكۆلاریزم( دنیا خوازی  Lasecoristation ) هاتە گۆڕپانی بەربەرەكانێ‌ لە گەڵ دنیای كۆن‌و بوو بە ئاڵترناتیڤێكی ئاوەزمەند(عەقڵانی) بۆ بیری كۆنەست‌و هێزی كۆنەپارێز، كە ئەزموونەكەی سەركەوتنی بنەماكانی دێموكراسی، مافەكانی مرۆڤـ، كۆمەڵگەی مەدەنی‌و ... تاد‌و شكست‌و كەمڕەنگ بوونەوەی بیری ئوسوڵی ‌و رادیكاڵی ئیدئۆلۆژیك و...

رەوتی مودێڕنیزاسیون هاوكات لە گەڵ كۆتاییهاتن بە بەڕبەڕیەتی سەدە تاریكەكانی ناوەڕاست ‌و دەسپێكردنی رێنسانس‌و شۆڕشی رێفۆرماسیون، واتە سەركەوتنی عەقڵ باوەڕی. كارل ماركس لە پێوەندی لە گەڵ دنیای كۆن‌و مودێڕندا دەڵێ‌: "مرۆڤی سەردەمی كۆن لە دووی گۆڕان ‌و بیری گۆڕانخوازییەوە نەبوو، بەڵام مرۆڤی مودێڕن جیا لە ناسینی سروشت، پشتی بە گۆڕان بەستوە ". وەك لەم وتەیەی دەردەكەوێت كە دەتوانین بڵێین دنیای مودێڕن لە وتەكەی دیكارتەوە كە دەڵێ‌: "من بیر دەكەمەوە كەواتە هەم" دەست پێ‌دەكا‌و بنیاتی  ئاخێزگەی بیری نوێ‌‌و گەڕان بە دوای ئاوەزێكی گۆڕانخواز دەنرێ‌.

سیكۆلاریزم لە رەوڕەوەی مێژوودا

رەچەڵەكی مێژوویی وشەی "سیكۆلاریزم" كە لە وشەی لاتینیی (سكولۆم Sueculum )  كە لە سەردەمی كۆن واتە سەدەكانی سێهەم‌و چوارەمی زایینیی، بە مانای دەوران، رۆژگار، سەردەم و دواتر لە سەدەكانی نێوەڕاست مانای "دنیایی یان دنیاییكردن"ی  بە خۆوە گرت. بەڵام لە مانایی ئەوڕۆكەیدا جیا لە مانای دنیاییكردن بە مانایی "جیایی ئایین لە دەوڵەت" بەكار دەهێنرێ‌. وشەی سیكولار بۆ یەكەم جار لە پەیماننامەی ویستفالی 1648ی فەڕانسە، كە نوێنەرانی فەڕانسەویی ئەو وشەیان بە مانایی راگوێزانی دەسەڵاتی سامان‌و دارایی كلیسا، بۆ دەوڵەت، بە كارهێنرا. بەو مانایە دەسەڵاتدارنی سیاسی نابێ‌ ئایینی بێ‌. لە سەدەی نۆزدەهەم وەك پرۆسەیەك بۆ گۆڕان ‌و گواستنەوەی تەواوی كاروباری كلیسا بۆ دەوڵەت بوو. هەرچەند سكولاریزم روانگەیەكی نەرێنیی نیسبەت بە پێكهاتە‌و ستراكتۆری ئایینە لە سەر تەختی دەسەڵات، دەبینرێ‌، بەڵام وەك بزاڤێكی تەواو ئاوەزمەند بۆ هەرچی دنیاییكردن‌و راستكردنەوەی واقێعەكانی ژیانی كۆمەڵگایی مرۆڤایەتییە، كە ئەم رەوتە لە سەدەی بیستەمدا ، كەوتە ململانێ لەگەڵ دەسەڵات‌و سیاسەت‌و، وەكوو میكانیزمێك بۆ دەسەڵاتی سیاسی ـ كۆمەڵایەتی لە مەڕ جیاكردنەوەی هەر چەشنە ئایین یان ئیدئۆلۆژیەك لە دەوڵەت ‌و دەسەڵات. لەم پێوەندیەدا بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1846"جۆرج یاكوب" لە داهێنانی پێناسەی ئەم چەمكە دەبێتە پێشەنگ كە دەڵێ: سكولاریزم روانگەیەكە بۆ وەڵامدانەوە بەو پرسیارانەی كە لە مەڕ ئەزموون‌و ژیانی ئەم دنیایە دەكرێ‌".

گەلێك بیروڕای جیاواز سەبارەت بە سەرهەڵدانی سیكۆلاریزم‌و رەوتی سیكۆلاریزاسیۆن هەیە. بۆ نموونە مەسێحییەكان بە ئاماژەكردن بە ئایەتێ‌ لە ئێنجیل كە دەڵێ: "بەشی خودا بۆ خودا، بە شی پاشا بۆ پاشا" پێیان وایە كە ئایینیی مەسێحی لە بنەڕەتدا سیكۆلار بووە. بۆیە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا زۆرجار شەڕ‌و پێكدادان نێوان پاشا‌و فیئوداڵەكان لەگەڵا رێبەران‌و قەشەكانی كلیسا رووی دەدا. بیری نوێبوونەوە لە رۆژئاوا دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی رێنسانس‌و هاوكات لە گەڵا شۆڕشی مارتین لوتێر(1564ـ1483) كە یەكێك لە پێشەنگەكانی رێفۆرمی ئایینیی‌و بنیاتنەری ئایینیی پرۆتستانیزم بوو، دەبێتە چاوگەی سیكۆلاریزم و یەكێك لەو ئامرازانە بوو كە مارتین لوتێر وەك ئانتی سووننەت لە پێناو رێفۆرم‌و چاكسازی ئاییندا كەڵكی لێ‌ وەرگرت‌و خوازیاری نەمانی دەسەڵاتی فەرمی كلیسا بوو. هێندێك لەو بڕوایەدان كە سیكۆلاریزم لە داوێنی شۆڕشی رێفۆرمدا پەروەردە بوو، كە ناودارترین لایەنگرانی ئەم تێڕامانە دەتوانین: "هانس بلومن برگ"‌و "هایدگێر" ناوبەرین. لە بەرانبەر ئەو تێڕامانەی مێژوویییە بۆ سیكۆلاریزم، هێندێكی دیكە لەو باوەڕەدان كە بزاڤی رۆشنگەری‌و شۆڕشی رێفۆرماسیۆن، وەك دابڕانێكی قووڵی هەزارساڵەی كلیسا‌و فئوداڵەكان لە دەسەڵات،  بوو بە هەوێنی ئەم رەوتە. هێگێل لە كتێبی"فەلسەفەی مێژوو،مێژووی فەلسەفە" پێ لەسەر ئەم تێڕامانە دەگرێ‌، هەروەها كارل ماركسیش لە مەسەلەی"یەهوودا" لە سەر ئەم باوەڕەیە. ئەو لەو باوەڕەدا بوو كە نە مەسێحییەت نە هیچ ئایینێكیتر ناتوانی سیكۆلار بی، پرۆسەی دنیاییكردن دەبێ‌ لە هەموو ئایینێكدا رەنگ بداتەوە.پرۆسەیەك كە بە بۆچوونی ئەو لە ئایینیی مەسێحیەتدا بە تاڵان كردنی دارایی‌و موڵكی كلیسا لە لایەن دەوڵەتی پرۆسەوە دەستی پێكرد. دەتوانین بڵێین جیا لە چەكێك بۆ رێفۆرمی سیاسی ـ كۆمەڵایەتی ئایین، ئانتی سوننەتێك بوو بۆ جیاكردنەوەی چاخی مودێڕن لەگەڵ سەدەكانی ناوەڕاست ‌و كۆن(باستان). ماكس ڤێبریش بە شێوەیەك لە مەڕ بزوتنەوەی رێفۆرمیستیی رێنسانس پێدادەگرێ‌ كە لە كتێبی "موڕاڵی پرۆتستانیزم، موڕاڵی سەرمایەداری" بە ئاماژە كردن بە 95 تێزی رێفۆرمی ئایینی مارتین لوتێر كە دەڵێ‌: "دۆعا بكەو كاربكە"واتە پاڕانەوە‌و كاركردن لە یەك ئاستی ژیانی كۆمەڵگا دادەنێ‌، كە ئەم بیرە لە سەدەكانی ناوەڕاست شتێكی تەواو نادیار‌و نامۆیە. لە راستیدا كاكڵەی سیكۆلاریزم، هێڵبەندیەكە لە نێوان پیرۆزی ‌و ناپیرۆزی، سونەت‌و مودێرنیتە لە پێناو دنیاییكردن"

سیكۆلاریزم، رەهایی لە سوننەت

ئەگەر بناوانی مودێڕنیزم "خودئاگاییەكی گەورەی مرۆڤـ" ناوبەرین، بەو دەرئەنجامە دەگەین كە مرۆڤـ بە ئازادییەكی گەورە گەیشتوە، ئازادییەك كە كانت واتەنی: "من مرۆڤم ، هیچ شتێكی مرۆڤایەتی لە من نامۆ نیە". هەروەها كە زانست شتێكی دنیایییە، دەبێ‌ لە سروشت‌و لە هەست‌و نیستی ئەم دنیایەش چێژ وەربگرین. كەوابوو، سوننەت ‌و رەهایی لە سوننەت لە ئامباز‌و رووبەڕوو بوونەوە دەگەڵا دنیایی مودێرَن، دەتوانین لە پانتایی رەهایی لە ئایین لە چوارچێوەی ستراكتۆری كۆمەڵگا‌و دەسەڵات ببینێتەوە. لە پاڵ ئەوەشدا، كەمڕەنگ بوونەوەی سوننەتەكان‌و هێندێك بیر‌و بۆچوونی كۆنەپەرستانەی دوور لە لۆژیكی ئاوەزمەند، رەوتی سیكۆلاریزاسیۆن سەركەوتنێكی باش‌و گۆڕانێكی قووڵا دێنێتە كایەوە.

مرۆڤخوازی لە داوێنی ئەم رەوتەدا گەشەی كرد‌و پانتایییەكی بەرینی لە ئاوەزخوازی لە مێژووی مودێرنیتە داگیركرد. بۆیە گەلێك جارلە دژایەتیكردن لە گەڵا خورافات‌و كۆنەپەرەستیوەك: سێحر‌و جادوو، جن‌و پەری،لە خەیاڵا دا ژیان،...تاد، "گالیلە"یەك بە تاوانی تیۆری گەڕانی زەویی بەدەوری خۆیدا ئەشكەنجە دەدرێ‌،و تا دەگاتە سیاسەتی ئەنگیزاسیۆن‌و بڕشتی تێغی گیوتین.

سیكۆلاریزم، جیایی هەر چەشنە ئایین‌و ئیدئۆلۆژییەك لە سەر تەختی دەسەڵات

ئەگەرچی سیكۆلاریزم، مانا فەلسەفییەكەی خۆیی پاراستووە، بەڵام لە رەوڕەوەی مێژوودا،لە چەمكەوە بۆ كاناڵیزەبوونی لە سەر كۆمەڵگا گوێزرایەوە،واتە لە چەمكەوە بۆ پرۆسەیەك بۆ هەرچی دنیایی كردن ‌و بایەخدان بە ژیاری دنیا دەگوێزرێتەوە. سەرەتا لە رێفۆرم‌و هێمنایەتی خۆی دەنوێنێ‌‌و دواتر لە شۆڕشی فەڕانسە 1789 دەكەوێتە ململانێ‌‌و پراكتیكەوە،‌و شانبەشانی دێموكراتیزاسیۆن ‌و بنەماكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەڕوا. هەروەها رەوتی دێموكراتیزاسیۆن قەرزداری سیكۆلاریزاسیۆن‌و سیكۆلاربوونە‌و دەتوانم بڵێم یەكێ‌ لە تایبەتمەندییەكانی دەوڵەتی دێموكراتیكە. جیاكردنەوەی دامەزراوەكانی ئایین لە دامەزراوەكانی دەوڵەت ئەمرێكی پێویستە، بۆیە پێداگرتن لە سەر سیكۆلاریزم لێرەدا لەم خاڵەدا دەردەكەوێ‌ كە مرۆڤەكان بە حوكمی ئینسان بوونیان ‌و نەك لایەنگرییان لە هیچ ئیدئۆلۆژیەك دەبنە خاوەنی  مافی مەدەنی‌و ئینسانی خۆیان. كەواتە ئیدئۆلۆژی یان هەر ئایینێكیتر لە سەر دەسەڵات دەبێتە ناوەندێكی هەژموونی موڕاڵ‌و كەلتووری داسەپاوی خۆی. كەوابوو نەتەنیا جیاكردنەوەیی ئایین لە سیاسەت باشە بەڵكوو ئاوەزمەند‌و شیاوی كۆمەڵگایی مەدەنیشە. بۆیە هیچ ئایینێك لە بنەڕەتدا سیكۆلار نیە‌و لە ئاكامدا هێشتنەوەی ئایین لە پێگەی ئاسمانی ‌و ئیدەئاڵی خۆیدا ‌و جیاكردنەوەی لە واقێعەكان‌و ژیانی دنیایی تەنیا رێگە چوونە ناو كۆمەڵگەی مودێڕنە.

سیكۆلاریزم، ناوەقەی تۆلێرانسی ئایین‌و فرە ئایینی

هێندێك جار روبەڕووی پرسیارگەلێكەوە دەبینەوە، كە گوایە سیكۆلاریزم، كە ئەتیئیسم(دژەخودایی)یە‌و پرۆسەیەكە لە مەڕ مەرگ‌و نەمانی ئایین. ئەگەر ئاوڕێك لە مێژووی ئایینەكان بدەینەوە لە هەر چوار قوژبنی دنیادا دەبینین كە، هەژموونیی دەسەڵاتی ئایین لە مێژوودا پێگەی شەڕ‌و پێكدادان‌و هەڵگیرسانی شاڵاوەخوێناویەكانی مێژوو بووە. شەڕی چەندین سەد ساڵەی خاچەكان‌و ئیسلام، شەڕی رۆم‌و قوستەنتەنییە،وهەزاران لە هەزار شەڕی ئایینی، تا دەگاتە ئەمڕۆكەی بناژۆخوازی ئیسلامی‌و شەڕی ئیدئۆلۆژی كە دوو شەڕی گەرورەی ماڵوێرانكەری یەكەم‌و دووهەمی جیهانی لێ كەوتەوە یان ئەوەی ئەمڕۆ كە دوورو نزیك لە گەڵا رووداوە تیرۆریستییەكان ‌و تیرۆریزم  بەرەوڕو دەبێتەوە كە لە ژێر سێبەری ئیدئۆلۆژیەكی توندڕەو پەرە دەستێنێ‌‌و سنوورە نەتەوەیییەكان دەسڕێتەوە.گەڕانەوەی ئایین بۆ بناژۆخوازی‌و تێكەڵ بوونی بە ژیانی ئەمڕۆی مرۆڤایەتی، دەگەڵ سەردەم‌و دیاردەكان‌و پرسیارەكانی نامۆیە‌و بۆیە دەكەوێتە ململانێیەكی تووندوتیژەوە، كە ئاكامەكەی تیرۆر‌و تۆقاندنە. بۆیە تەنیا رێگەچارەی دەربازبوون لە قەیرانی شەڕی ئیدئۆلۆژی‌و نەمانی پیرۆزی لە بنەماكانی ژیان لە كەلتووری هەر ئایین یان ئیدئۆلۆژییەكی پاوانخوازدا، سیكۆلاریزمە كە دەرگایەكی ئاوەڵا بۆ مانەوەی ئایین لە چوارچێوەی پیرۆزی خۆیدا، هەروەها دەروازەیەك لە دیالۆگی ئایین‌و فرە ئایین بوونە لە چوارچێوەی هزرێكی میانەڕەوانە‌و تولێرانسی بۆ پەیڤێنی ژیربێژانە لەمەڕ واقیعەكانی دنیا. وەك سرووش دەڵێ‌: "ئایین بۆ ئەوە هات كە كەس نەبێتە خودا لە سەر زەوی، سیكۆلاریزم بۆ ئەوە هات كە كەس نەبێتە نوێنەری خودا لە سەر زەوی".

 كۆتایی پەیڤ:

سیكۆلاریزم، ئێستا لە كۆڕو كۆبوونەوە فەرهەنگیەكان‌دا دێتە بەر باس‌و لێكۆڵینەوە‌و بڕەوێكی باشی لە نێو رۆشنبیران‌و خوێندكارانی دا هەیە ‌و لە بەرانبەر ئەوەیشدا كولتووریكی كۆن‌و ئاینی زاڵە كە رێگا بە چرۆی بیری مودێڕن‌و سیكۆلار نادات. بۆیە لەو باوەڕەدام كە سیكۆلاریزم تەنیا مكانیزمێك بۆ رێگە خۆشكردن بە ژیانی هێمنانە لە سەر بنەمای پلۆرالیزمی ئایینییە‌و تەنیا رێگەیەكە بۆ دەرباز بوون لە هێژموونی ئایینی‌و دەسەڵاتخوازی ئاین، و هەروەها تەنیا رێگا چارەی دەربازبوون لەو قەیرانەیە كە نایەڵی بناژۆخوازەكان دەستی ئاژاوەگێڕی درێژ بكا. بۆیە سێكۆلاریزم‌و رەوتی گەشەكردنی دێموكراسییە لائیكەكان لە جیهاندا دەتوانێ‌ پێش بە بناژۆخوازی و ... بگرێ‌‌و بەدوور لە توند‌وتیژی، بنیاتنانی فرەدەنگی ئاینی‌و پێكەوە سازان بێ‌. كۆتایی ئەم وتارە بەم وتەیەی نیچەوە كۆتایی بێنین كە دەڵێ‌:"بۆ ئەوەی كە بت پەرست نەبی، تەنیا شكاندنی بتەكان مەرج نیە، دەبێ‌ خو‌و ئەخلاقی بت پەرستیش لە خۆتدا بكوژی"3.

ژێدەر:

1ـ وریا قانع،مەریوان ـ عەلمانیەت‌و ئایین ـ گۆڤاری رەهەند، ژمارەی (15ـ14)

2ـ ماڵپەڕی: "اخبارروز" akhbare-rooz.com

3ـ نیچە، فردریش ـ و. شجاع الدین شەفاـ سرودەهای زرتشت.