هۆكاری هەڵاتنی لاوەكان لە نیشتمانی لەدایكبووی خۆیان؟!

• محەممەد رەزا ئەسكەندری 

و: ئه‌فراسیاب گرامی

مێژووی كۆچكردنی مرۆڤەكان، مێژینەیەكی بەقەد مێژووی خودی مرۆڤ هەیە، كۆچكردن بە مانای هەڵاتن نەبووە، بەڵكوو بە مانای هەوڵ‌و زەحمەت‌و ماندووبوون بۆ ژیانێكی نوێ‌‌و سەرەتایەكی دیكەیە. رێڕەوانی ئایینی، بەجیاوازەكان‌و گرووپە نامەزهەبییەكان، سیاسییەكان‌و تەنانەت پێغەمبەرانی ئایینە ئیبراهیمییەكان‌و لایەنگرانی ئەو ئایینانە بۆ ئەوەی داكۆكی لە بەها دینی، فەرهەنگی‌و كۆمەڵایەتییەكانی خۆیان بكەن، كۆچی بە كۆمەڵیان كردووە. 

 لە كتێبە ئاسمانییەكانی وەك: تەورات، ئەنجیل‌و قورئان، گەلێك چیرۆكیان تێدایە كە باس لەو جۆرە كۆچانە دەكا. بەڵام ئەوەی دەمەوێ‌ لەم نووسینەدا باسی بكەم، كۆچكردنێكە نە لە بەر پاراستنی ئیدئۆلۆژی، بەڵكوو لەبەر ئەوەیكە مرۆڤەكان خۆیان لە ئیدئۆلۆژی‌و ئەو كۆت‌و بەندانەی كە بۆ ئینسانەكانی دروست دەكا، رزگار بكەن. كۆچی لاوەكانی ئێران مێژینەیەكی زۆری نیە، بەلەبەرچاوگرتنی هەموو ئامارەكان كە لە وڵاتانی جیهاندا لە پێوەندی لەگەڵ كۆچبەران‌و پەنابەران كە لەبەردەستدایە، كۆچبەرە ئێرانییەكان، بە تایبەتی لاوەكان،  ژمارەیان تەنانەت كەمتر لە یەك لە سەدی لاوەكانی نەتەوەكانی دیكەیە پێك دەهێنێ‌. ئەوەڵین گرووپ لە لاوەكانی ئێران، لە دوای سەركوتی  حكووكەتی  دوكتور موسەدیق لە 28ی گەلاوێژی ساڵی 1332 دابوو، كە وڵاتیان بەجێ‌  هێشت، ئەم گرووپە كە گرووپێكی كەمیش بوون وەكوو پەنابەر روویان لە وڵاتانی ئوورووپایی كرد. دووهەمین گرووپی لاوانی ئێران، دوای رووخانی رێژیمی پەهلەوی بوو كە یان بە تەنیا یان لەگەڵ بنەماڵەكانیان جارێكی دیكە نەك وەك كۆچەر ، بەڵكوو وەكوو پەنابەر روویان لە رۆژئاوا كرد، ئەو لاوانەی كە بنەماڵەكەیان باری داراییان باش بوو، چوونە  ئەمریكا‌و ئەوانەش كە لەبواری ماڵییەوە كەمتر بوون، لە ئوورووپادا نیشتەجێ‌ بوون. سێهەمین گرووپ‌و مەزنترین گرووپی لاوانی ئێران، دوای جۆزەردانی ساڵی 1360 هەتا ساڵی 2001 زایینی ئێرانیان بەجێ هێشت‌و روویان لە رۆژئاوا كرد. دوای ئەم پێشەكییە كورتە ئێمە دەتوانین بەو ئاكامە بگەین كە جیا لەو دەوڵەمەندانەی  كە لە سەرەوەی دەسەڵاتی  پەهلەوی بوون‌و دواتر چوونە ئەمریكا، هەتا ساڵی 2000ی زایینی ئێمە كەمترین كۆچبەری ئێرانمان هەبووە. لەو كتێب‌و راپۆرتانەی كە ناوەندی ئاماری وڵاتانی ئورووپایی لە پێوەندی لەگەڵ كۆچبەر‌و پەنابەرەكانەوە بڵاو بۆتەوە، كۆچبەرانی ئێرانی، دانیشتووی ئورووپا بە كۆچبەر نازانن‌و ئەوان بەر ناوی پەنابەریی سیاسی یان كۆمەڵایەتی كە لە گەڵ دەوڵەتی ئێران ناكۆكییان هەیە، لە قەڵەم دەدرێن. 

هۆكاری هەڵاتنی لاوەكان، كە زۆربەی هەرە زۆریان هەتا ساڵی 1996ی زایینی، بە هۆكاری سیاسی‌و دوای ئەوەش  هەم هۆكاری سیاسی‌و هەم ناسیاسی كۆچیان كردووە لەبەر چی بووە؟  بۆچی لاوێكی ئێرانی لە دەرەوەی نیشتمانی خۆیدا بە دوای بەختەوەریدا دەگەڕێت؟ كۆمەڵگای ئێران، كۆمەڵگایەكە كە زۆربەی حەشیمەتەكەی لە لاوا نی ژێر 25 ساڵ تەمەن پێك هاتووە. ئەم لاوانە هیچ ئاگاییەكیان لە هزر‌و بیر‌و بۆچوونی باب‌و باپیرانیان نیە‌و، بۆ ئەوان رێژیمی كۆماری ئیسلامی، حكوومەتێكە كە هەوڵ دەدا بە شێوەی جۆراوجۆر لە دنیای ئازاد‌و پێشكەوتنخواز دووریان بخاتەوە، مانایەكی دیكەی نیە، بەلەبەرچاوگرتنی  زۆری حەشیمەتی لاوان لە وڵاتی ئێراندا‌و، نەبوونی دەرەتانی خۆشگوزەرانی، سەیران، خرا پی وەزعی  ئابووری‌و بارنەهێنانی پێویست چ رێگەچارەیەكی دیكە بۆ لاوەكان ماوەتەوە. 

دوای سەركەوتنی شۆڕش‌و سەرەتای شەڕی هەشت ساڵە، زۆرێك لە بنەماڵەكان، بە تایبەتی بنەماڵە دەستڕۆیشتووەكان، چ ئەوانەی نا‌و حكوومەت، چ ئەوانەی دەرەوەی حكوومەت، منداڵەكانی خۆیان لە ترسی ئەوەی كە لە شەڕدا نەكوژرێن، یان بە هیوای ژیانێكی باشتر لە رێگەی یاسایی‌و نایاساییەوە بۆ ئەودیوی سنوورەكان بەڕێكرد. پاش كۆتایی شەڕ‌و هێوربوونەوەی  بارودۆخی ژیان لە وڵاتی ئێراندا، دڵنیابوونی بنەماڵەكان لە تەناهی منداڵەكانیان لە كۆڕەوی كۆچكردنی لاوەكان بۆ پەڕینەوە لە سنوور‌و بە تایبەتی بە شێوەی نایاسایی تا رادەیەك كەم بووە. بە داخەوە لە هەل‌و مەرجی ئێستادا‌و بە هۆی زەبروزەنگی حكوومەت‌و، نەبوونی دەرەتانی لەبار بۆ لاوانۆ هەڵسوكەوتی نابەجێی دەسەڵاتدارانی دەوڵەت، ئەویش لاوەكان سادەترین رێگا هەڵدەبژێرین كە هەڵاتن‌و خۆ دەربازكردنە لە وڵات، نە ئەو ئاڵوگۆڕەی كە لە ناوخۆی وڵاتدا كە لاوەكان دەیانهەوێ‌ زیادبوونی كۆچبەران‌و هەڵاتنی لاوەكان لە وڵاتدا بەستراوەتەوە بە هەل‌ومەرجی سیاسی، كۆمەڵایەتی‌و فەرهەنگی دەسەڵاتداریەتی لە وڵاتی ئێراندا. 

هەلومەرجی سیاسی: 

دوابەدوای هاتنەسەركاری حكوومەتی ئیسلامی، تا خاكەلێوەی ساڵی 1360، كە تا رادەیەك كەش‌و هەوایەكی سیاسی كراوە بۆ خەڵكی بەدی دەكرا لاوان چالاكانە لە كاروباری كۆمەڵایەتی‌و سیاسی كۆمەڵگادا بەشدار بوون، بەڵام پاش ماوەیەكی  كورت دەسەڵاتدارانی  زاڵ بەسەر ئێراندا دروشمێكیان لە ژێرناوی (هەركەس لەگەڵ ئێمە نەبێ‌ دژ بە ئێمەیە) بە شێوازێكی توندوتیژ رەچاو كرد. زۆرێك لە لاوانی بەهەستی ئەوكات مخابن لە نەبوونی دادگایەكی دادوەرۆ ئاشكرا بێ‌ ئەوەی پارێزەرێكیان بێت تەنیا‌و تەنیا بە تاوانی بەدواداچوونی راگەیاندنی ئازاد، یان ئێعدام كران یان بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ كەوتنە چاڵە رەشەكانەوە. بەو مەبەسەتەی بەرەیەكی دیكە لە لاوان كە بەدوای چالاكی لە كاروباری سیاسیدان چاوترسێن بكرێن. بەم مانایە سەرەكیترین هەل‌ومەرجی سیاسی لە كۆمەڵگای لاوی ئێراندا، نەبوونی ئازادی رادەربڕین‌و هەموو ئازادییە كۆمەڵایەتییەكانە كە لە خۆیدا هۆكارێك بوو، تاكوو لاوان دەلاقەیەك بۆ ئازادی بەدی بكەن‌و لە ئاكامدا رێگەی دوورە وڵات بگرنەبەر. 

هەلومەرجی كۆمەڵایەتی:

روون‌و ئاشكرایە كە هەل‌ومەرجی كۆمەڵایەتیش پاشكۆیەك بووە لە رەوشی سیاسی‌و مەزهەبی زاڵ بەسەر كۆمەڵگادا. لە هەلومەرجێكدا كە بەشێك لە بنەماڵەكان كە رۆڵەكەی خۆیان بە گەلێك چەرمەسەری پێ‌گەیاندبوو رادەستی دادگای شۆڕشیان دەكرد كە چارەنووسی ئێعدام‌و زیندانیان بە دواوە بوو، ئەو باوك‌و دایكانەی كە لە پێناو بیروباوەڕی مەزهەبی خۆیاندا تاڵێك لە ریشی خومەینیان لە  تووی قورئان دا دەبینیەوە، یان وێنەی ناوبراویان لە مانگدا دیتبووەوە دژایەتی لەگەڵ خومەینیان بە هاوواتای دژایەتی لەگەڵ ئیمامی زەمان‌و خوداو لە ئاكامدا چوون بۆ جەهەنەم دەزانی، تا رادەیەكی زۆر بە نیسبەت رۆڵەكانیانەوە كەمتەرخەم بوون. لەوەها هەل‌ومەرجێكدا بۆ لاوێك كە دەیهەوێ‌ هەموو شتێك ئەزموون بكا‌و ئامادە نیە كە كەسانێك لە جیاتی ئەو بڕیار بدەن چ رێگاچارەیەكی لەبەردەمدا بوو. ئەوان تەنانەت لە ژێر كارتێكەری  داب‌ونەریتێكدا نەیاندەتوانی لەگەڵ بنەماڵەكەیان مشت‌و مڕێك بكەن‌و لە لایەكی دیكەوە ئەم لاوانە وەكوو مرۆڤێكی سەرەڕۆ بوون كە ملكەچ نەدەبوون‌و نەدەچوونە ژێرباری زۆرەملێ‌و توند‌وتیژی‌و لە هەمان كاتدا بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی‌و بگرە بنەماڵەكانیشیان لەم راستیە تاڵە ئاگادار نەبوون‌و خۆیان لێی دەدزییەوە.  

ئابووری: 

لاوێك دوای ساڵانێكی زۆر بە زەحمەت‌و ماندووبوون‌و شەونخوونی خوێندن تەواو دەكا، كەچی دواییش تووشی گەورەترین كێشە دەبێ‌‌و كارێكی دڵخوازی خۆی لە كۆمەڵگادا بۆ پەیدا نابێ‌. ئەم لاوانە بە هیوای ژیانێكی باشتر دەرسیان خوێندووە‌و هەموو كێشە‌و چەڵەمەیەكیان قەبووڵ كردووە، بەڵا م هەموو لاوەكان‌و بە تایبەتی  ئەوانەی كە خوێندنیان تەواو كردووە‌و مەدرەكی عالیان هەیە. نایانهێننە ناو بازاڕی كارەوە‌و لە بەر ئاڵۆزی یازاڕی كار لە ئێراندا، پەیداكردنی كارێكی سادە پێویستی  بە پارتی هەیە‌و ئەو كەسانەی كە پارتیان نەبێ‌ كاریان دەست نابكەوێ‌‌و یان ئەگەر زۆر خۆششانس بن‌و كارێكیان دەست بكەوێت‌و ئەوكارە داهاتێكی زۆر كەمی هەیە، لاوەكان بۆیە ناچارن هەندێك كار بكەن كە لە خوارەوەی ئاستی خوێندنی ئەواندابێ‌. 

بۆ نموونە لاوێك كە لیسانسی مێژووی وەرگرتووە خۆ ناكرێت بچێت لوولەكەشی بكات، یان لە ماڵەوە چاو لە دەستی باوكی بكات، یان دەبێ‌ خۆی دەرباز بكات‌و بچێتە ناو بازاڕی كاری جیهانییەوە، هەڵبەتە لاوەكان نازانن كە لە دنیای سەرمایەداریدا، كار تەنیا بۆ كەسانێك پەیدا دەبێ‌ كە نمرەی زۆر باشیان لە زانكۆكانی ئێراندا هێنابێت‌و، لە ئولەمپیادە جیهانییەكاندا پلەی بەرزیان هێناوەتەوە، لەبەر ئەوە رۆژئاوا بۆ بەرەوپێشبردنی ئارمانجەكانی ‌و بەروپێشبردنی هەرچی زیاتری كارە زانستی‌و لێكۆڵینەوە كانی خۆی پێویستی بە نوخبەكان هەیە. بەڵام لاوەكان بێ‌ ئەوەی كە بیر لەم مەسەلەیە بكەنەوە بڕیاری هەڵاتن‌و چوونەدەرەوە لە ئێران دەدەن، بێ‌ ئەوەی بزانن كە دنیای رۆژئاوا خۆی لەم ساڵانەدا لەگەڵ كێشەی بێكاری بەرەوڕوویە. 

كولتووری:

ئەگەرچی ئێمە بۆ ماوەیەكی كورت لە دەورانی شۆڕشدا شاهیدی گەشەكردنی كولتووری بووین، بەڵام هەر زۆر زوو دیتمان كە چۆن كۆنەپەرستان‌و نەریتخوازان هەموو ناوەندە كولتوورییەكانیان لە دەستی لاوەكان‌و مرۆڤە پێش كەوتنخوازەكان دەرهێناو تەنانەت خەڵكیشیان تیرۆر كرد. دەسەڵاتداران بە پڕ‌وپاگەندەی كولتووری دواكەوتووانەی هەوڵیان دا كە بیروباڕوەڕی خۆیان لە كۆمەڵگادا بەرەوپێش بەرن‌و لاوەكان بەرەو ئەم ئاراستەیە پەلكێش بكەن، بەڵام لاوەكان هیچ بایەخێكیان بە بیروباوەڕی دواكەوتووانەی ئەوان نەداو تەنانەت ئەو بیروباوەڕەی ئەوانیشیان بە شێوەیەكی گاڵتەجاڕانە دەهاتە بەرچاو. 

بیروڕای پسپۆڕان‌و لێكۆڵەران لە پێوەندی بە هەڵاتنی لاوانی ئێران، دوكتور "حەمیدس رەزا جەلالی" دەروونناس، یەكێك لە هۆكاری كۆچكردنی لاوەكان لەم ساڵانەی دواییەدا دەگەڕێننەوە بۆ نەبوونی تەناهی‌و دەڵێ‌:"لاوەكان پێیان خۆشە لە شوێنێكدا ژیان بەسەر بەرن كە لە مافی شارۆڤەندی بە مانای گشتیی بێ‌بەش نەبن. ئەو هەر لەوپێوەندییەدا دەڵێ‌: "ئێستاكە بۆ لاوەكان گرینگ نیە كە لە رابردوودا چیان هەبووە، لاوەكان بە رابردووی مێژوویی خۆیان شانازی دەكەن، بەڵام لاوەكان ئێستا‌و داهاتووی خۆ یانیان بۆ گرینگترە، ناوبراو جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، بە بەرفراوانتربوونی دنیای پێوەندیگرتن، سنوورو بەربەستەكان لەبەین چوون‌و لاوەكانی ئێران ئەمڕۆ دەزانن كە، لاوانی وڵاتانی دیكە چۆن دەژین‌و هەر ئەم زانینەشە بۆتە هۆكاری ئەوەی كە بە نیسبەتی كەم‌و كۆڕییەكانی خۆیان لە چاو هاوتەمەنەكانی خۆیان  لە وڵاتانی دیكەدا هەست بە ناڕەزایەتی دەربڕین بكەن."

كەواتە ئەوەی روونە‌و ئێمە دەیبینین لە ژێرپێنانی مافی شارۆڤەندی كەسێكە كە رووبەڕووی قیبلەی ئەوان نوێژ بكات. ئەم كردەوەیە‌و بە لەبەرچاوگرتنی شۆڕشی پێوەندییەكان‌و تێكنۆلۆژی بوو بە هۆی ئەوە كە لاوەكان باش بزانن كە جیهانی نوی ئەم چەشنە شارۆڤەندییە بە هیچ شێوەیە قەبووڵ ناكات‌و شارۆڤەند لە هەر نەتەوەو رەگەزێك‌و بیروباوەڕێك بێ‌، بێ‌ ئەوەی روو لە رووگە(قیبلە)ی دەسەڵاتداری نوێژ بخوێنێت لە بەرامبەر یاسادا یەكسان بن. لاوەكان لە رێگەی ئێنترنێتەوە لە بارودۆخی ژیانی هاوتەمەنەكانی خۆیان لە  وڵاتانی ئورووپاییدا ئاگادارن. 

بەڵام لاوەكان پێش ئەوەی كە لە وڵاتی ئێران. بچنەدەرەوە نازانن كە چ چارەنووسێك چاوەڕوانی ئەوان دەكا. ئورووپا بۆ كەسانێك جوان‌و خۆشە كە لەوێ‌ لە دایكبوون‌و لە هەموو مافێكی شارۆڤەندی سوودمەندن. بەداخەوە لەبەر هەلومەرجی دژواری پەنابەری، زۆرێك لە لاوەكان دوای ئەوەی كە دەگەنە ئورووپا لەگەڵ تەنگ‌و چەڵەمە بەرەو روو دەبن، پەنابەرێك دوای ئەوە كە پەروەندەكەی دەبەسترێ‌ مافی شارۆڤەندی لەگەڵ خەڵكی ئەوێ‌دا یەكسان نیە‌و ئەوكات جارێكی دیكە شاهیدی ئەوە دەبێ‌ كە شارۆڤەندی پلە چەندەمی ئەو وڵاتەیە‌و هەر ئەمەش وای لێدەكات هەست بە ناهومێدی بكات. ئازادی‌و یەكسانی مافی شارۆڤەندی تەنیا بۆ ئەو كەسانەیە كە شارۆڤەندی یاسایی وڵاتەكانن نە بۆ ئەوەی ئەو كەسانەی كە بە شێوەیەكی نایاسایی‌و لە پرۆسەی پەنابەریدا چوونەتە ئەوێ‌. 

رەوشی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری‌و كولتووری لەو هۆكارانەن كە لاوەكان وا لێدەكات كە وڵات بەجێ‌  بهێڵن‌و لە لایەكی دیكەشەوە بەرزی ئاستی زانستی‌و كولتووری ‌و كۆمەڵایەتی لە دەرەوەی سنوورەكانی ئێران بۆتە هۆكاری هەڵاتنی لاوەكان. ئەگەرچی دنیا بۆتە گوندێكی چوكە، بەڵام لاوەكانی ئێران وڵات بەجێ‌  دەهێڵن، بەم پێیە نوێنگەی زیادبوونی رۆیشتنی خوێندكارانی ئێرانی لە زانكۆكانی دەرەوە، كە بێگومان ئەوەڵین هەڵبژاردنیان ئەمریكا یان كانادایە، لەبەرە ئەوە ئەم دوو وڵاتە هەنووكە كۆچبەر وەردەگرن‌و خوێندكار دوای تەواوبوونی خوێندنەكەی دەتوانێ‌ سەرقاڵی كاركردن بێت. تازە ئەمە تەنیا ئاماری ئەو كەسانەی كە بۆ درێژەدان بە خوێندن لە ئێران چوونەتە دەرەوە‌و ناویان تۆمار كراوە. بەڕای من لەو لاولای دنیا ژمارەیەك زۆری لاوانی ئێران هەن كە بەدوای ژیانێكی باشتر‌و بە تایبەتی لەبەرنەبوونی ئازادی، وڵات بەجێ‌دەهێڵن. ئاغای بەهزاد سەمەدی، خوێندكاری دوكتورای زانكۆی"كنكوردیا" لە بارەی ژیان‌و درێژەدان بە خوێندن لە دەرەوەی ئێران دەنووسێ‌: كێشەی ماڵی‌و هەستكردن بە تەنیایی‌و هەروەها دووری لە بنەماڵە‌و كەس‌وكار لەو كێشانەن كە خوێندكاران لەوانەیە لەگەڵی بەرەوڕوو بن. لە هەمانكاتدا لەگەڵ فەرهەنگ‌و زمانێكیتردا ئاشنا دەبن‌و دەستپێڕاگەیشتن بە ئیمكاناتی توێژینەوە‌و زانستی پێشكەوتووانەتر یان لە كاتی خوێندن لە زانكۆیەكی دەرەوەی وڵات لەقەڵەم دەدرێت. بە باوەڕی من ئاغای سەمەدی لە لێكۆلێنەوەكەی خۆیدا بە ئاكامێكی زۆر جالب گەیشتووە‌و ئەمەش دەكرێت بەراورد بكرێت لەگەڵ بارودۆخی ئەو لاوانەی كە وڵاتی ئێرانیان بەجێهێشتووە. ئەگەر بمانەوێ‌ كۆبەندێكی سادە لە هەڵاتنی لاوەكان بكەین، سەرەكیترین هۆكاری جیاوازی دانانی یاسایی، پێشێلكردنی یاسایی جیهانی مافی شارۆڤەندی‌و بەرابەری، بێكاری دەتوانین ناوبەرین.

تا كاتێك ئەم كێشانە چارەسەر نەكرێن زۆرێك لە لاوەكان هەوڵ دەدەن بە هەر شێوەیەك كە بۆیان بلوێ‌ وڵات بەجێ‌ بهێڵن. بەڵام لاوەكان دەبێ‌ باش بزانن كە بەبێ‌ ئیمكاناتی زۆری ماڵی، یان نەبوونی بڕوانامەیەكی بەرز، جێگایەكی باشی بۆ حەوانەوەی  ئەوان لە رۆژئاوادا نیە‌و لاوانی وڵاتیش هەمدیسان رووبەڕووی گەلێك كێشە بوونەتەوە‌و ئاكامەكەی لە خۆنامۆبوون‌و دووركەوتنەوە هەموو گەڕان بە دوای ئازادیدایە.