بەرایی:
مێژووی مرۆڤایەتی بە مەبەستی پاراستن‌و رێزگرتن لە كەرامەت‌و بەها مرۆیی‌و مافە سرووشتییەكانی مرۆڤ، هەوڵ‌و تەقەلای زۆری لە پانتایی جوغرافیا جۆراوجۆرەكانی جیهاندا داوە كە لە پێناو گەشەسەندنی مرۆڤ‌و مرۆڤایەتیی دابووە...
بەیاننامەی مافەكانی مرۆڤ
بە مەبەستی دیاریكردن‌و پێناسە كردنی "مافەكانی مرۆڤ‌و ئازادییە بنەڕەتییەكان"ی‌و لە ژێر گوشاری كۆمەڵگای جیهانی‌و ئەو كارەساتە پێشێلكارییانەی مافەكانی مرۆڤ بە دوای شەڕی جیهانیی یەكەم‌و دووهەم خوڵقا، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، كۆمسیۆنی مافەكانی مرۆڤی دامەزراند‌و لە سەر بنەمای پێشنیاری ئەم كۆمسیۆنە، كۆمەڵگای گشتیی نێونەتەوەیی لە 10 دێسامبیری 1948 بەرامبەر بە 19ی سەرماوەزی ساڵی 1327ی هەتاوی، بەیاننامەی مافەكانی مرۆڤ بۆ بانگەشەی ئازادییە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ و ئارمانجێكی هاوبەشی جیهانی بۆ ئازادی، ئاشتی، یەكسانی‌و برایەتی مرۆڤایەتیی‌و پێشگیری لە خوێنڕێژی‌و پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ، كە لە پێشەكییەك‌و 30 بەند دا، بەسند كرا‌و هەر ساڵ بەو بۆنەیەوە یادی دەكەنەوە. ئەم بەیاننامەیە لە پرۆسەیەكی درێژخایەنی داكۆكیكردن لە مافەكانی مرۆڤ‌و بە دوای بەیاننامەی سەربەخۆی ئەمریكا‌و شۆڕیش مەزنی فەڕانسە وەك یەكەمین بەڵگەیەكی روون بۆ داكۆكیكردن لە مافەكانی مرۆڤ لە هەر چوار قوژبنی دنیاوە، كە ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی جیهان واژۆیان كرد‌و لە تێكڕای ئەندامانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان داوا كرا كە بڵاوی بكەنەوە‌و هەلومەرجێك بڕەخسێنن كە لە سیستمی پەروەردەی بگونجێ‌و لە قوتابخانەكاندا وەكوو وانە بگوترێتەوە.
بەیاننامەی جیهانیی مافی مرۆڤ لە سەر بنەمای یاسای بنەڕەتی فەرانسە (1791)و پاشان راگەیاندراوی سەربەخۆیی ئەمریكا، دڕێژراوە‌و بەڕێوەبردنی ماددەكان‌و داكۆكیكردن لەو مافانە لە ئەستۆی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانە.
وەك لە پێشەكییەكەیدا هاتووە كە "لە بەر ئەوەی كە دانپێدانانی سەربەرزی رەگداكوتاو‌و مافی پایەدار‌و وەكیەكی هەموو ئەندامانی خێزانی مرۆڤایەتی بناغەی ئازادی‌و داد‌و ئاشتییە لە جیهاندا. لە بەر ئەوەی پشتگوێ خستنی مافی مرۆڤ‌و رێزنەگرتنی بوونەتە هۆكاری دڕندانەی وا كە ئازاری ویژدانی مرۆڤی داوە‌و ....و لەبەر ئەوەی پێویستە مافی مرۆڤ بە بنەمای قانوون بپارێزرێ، تاكوو مرۆڤ ناچار نەكرێ وەك دوایین داڵدە پەنا بباتە بەر یاخیبوون دژی زۆرداری‌و چەوساندنەوە...." پیشاندەری ئەوەیە كە بەیاننامەیەكە بانگەشە بۆ ئازادییە بنەڕەتییەكانی مافی مرۆڤ دەكا‌و داوا لە سەرجەم وڵاتانی ئەندام دەكا پایبەند بن پێی‌و هەوڵی پاراستنی ئەو مافانە بدەن. مافەكانی مرۆڤ لە واتاكانی مرۆڤبوونەوە سەرچاوە دەگرێ‌‌و دەوڵەت یان لایەنێكی تایبەت ناتوانن مافی مرۆڤ پێك بێنن، بەڵكوو تەنیا بوونیان دەسەلمێنن چوونكە مافەكانی مرۆڤ‌و باوەڕهێنان بەو مافگەلە‌و ئەوڕۆكە لە تەواوی كولتوور‌و ژیار‌و ناوچە جۆربەجۆرەكان، نەتەوە‌و داب‌و نەریتە كۆنەكاندا، پێگەی دیاری خۆی هەیە كە بە واتایەكی سادە، بەڵگەیەكی دێموكراتیكی مرۆڤتەوەرانەیە لە پێناو رێزگرتن لە مرۆڤ‌و بایەخە مرۆڤانییەكان بێ هیچ چەشنە جیاوازییەكی رەگەزی، ئایینی، نەتەوەیی‌و... هتد هەڵگری چەند بنچینەی سەرەكییەكە كە بریتین لە: 1ـ مافە مەدەنییەكان: وەكوو مافی ژیان، تەناهیی تاكەكەسی، ئازادی بیركردنەوە‌و ئازادی بیروڕادەربڕین، ئازادی مەزهەب، بێ هیچ چەشنە جیاوازییەكی رەگەزی، ئایینی، نەتەوەیی‌و ...هتد. 2ـ مافە سیاسییەكان: وەكوو مافی شارۆڤەندی، مافی بەشداری لە كۆڕ‌و كۆمەڵەكانی وڵاتدا، مافی بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا‌و ...هتد. 3ـ مافە دادوەرییەكان، 4ـ مافە ئابووری، كولتووری‌و كۆمەڵایەتییەكان: وەكوو مافی دابینكردنی بژێوی ژیان، ...5ـ ئەركی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە بەرامبەر ئەو بەیاننامەیەدا، 6ـ مافی دیاریكردنی چارەنووس بۆ نەتەوەكان
رەوشی مافەكانی مرۆڤ لە ئێراندا
رۆژهەڵاتی نێوەڕاست نەخۆشە، بوونی رێژیمی تۆتایتار‌و كۆنەپەرستەكان‌و پێشلكاری مافەكانی مرۆڤیش، دوو ئەوەندەی دیكە نەخۆشی كردوە. لە كاتێكدا كە پرۆسەی دێموكراتیزاسیۆن لە ناوچەی رۆژهەڵاناڤیندا بە خێرای تەشەنە دەكاتە سەر ئەم ناوچەیە‌و ماخبن شایەتی زۆر لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناڤینین بە تایبەتی ئێران كە لەمپەرێكی جیددین لە بەرامبەر گەشەو پەرەپێدانی مافی مرۆڤ‌و رەوتی دێموكراتیزە كردنی ناوچەكە تاكوو ئاشتی‌و تەناهیی لە ناوچەكەدا سەقامگیر بێ. لە كاتێكدا لە دنیای ئەوڕۆكەدا مافەكانی مرۆڤ لە هەر چوار قوژنیی دنیاوە بڵاو دەبنەوە رێژیمی دژەئازادی ئێرانیش، دمامكێكی رەشە بەسەر دێموكراتیزەكردنی كۆمەڵگای رۆژهەڵاتی نێوەڕاستەوە. ئەوڕۆكە كۆمەڵگای ئێران بە هۆی ئەو سیاسەتانەی كە رێژیمی كۆماری ئیسلامی لە ماوەی 28 ساڵەی تەمەنی خۆیدا بەڕێوەی بردوون، وەزاڵە هاتووە. تەنانەت چووكەترین مافی سەرەتایی كە لە بەیاننامەی مافەكانی مرۆڤ دا وەك ئەسڵی یەكەمی ئەو بەیاننامەیە هاتووە كە "هەموو مرۆڤەكان بە ئازادی لە دایك دەبن‌و یەكسانیشن لە نرخ‌و پایە‌و مافدا، ..." پێشێل دەكا‌و لێیان ئەستێنێ ".
ئەگەر ئاوڕێك لە مێژووی پڕ لە سەرشۆڕی كۆماری ئیسلامی لە ماوەی تەمەنی دەسەڵاتدارێتی زاڵی خۆی بەسەر كۆمەڵگای ئێراندا بدەینەوە، دەبینین كە هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە كپ كردنی دەنگی ئازادیخوازی، نەهێشتنی نەیاران، كوشت‌و بڕی خەڵكی ئازادیخواز، گرتنەبەری سیاسەتی ئاسمیلاسیۆنی فەرهەنگی، برەودان بە سیاسەتە دژەگەلییەكان‌و لە ژێرپێ‌نانی هەموو پرەنسیپەكانی مافەكانی مرۆڤ بووە. "ونت یوتنر"، بەڕێوەبەریی بەشی رۆژهەڵاتی ناڤین، لقی ئاڵمان سەر بە رێكخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی، لەمەڕ مافەكانی مرۆڤ لە ئێراندا دەڵی" رێكخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی دوو ساڵی رابردوو، بەو ئاكامە گەیشت كە رەوشی مافەكانی مرۆڤ لە یەك دوو ساڵی رابردوودا لە تەواوی بوارەكان بە شێوەیەكی مەترسیدار زیادی كردوە، ئازادی كۆبوونەوەگرتن، ئازادی دەربڕین، ئازادی ئایین، بە توندی سەركوت دەركرێ".
لە بەیاننامەی مافی مرۆڤ، بەندی 9 دا هاتوە كە"هیچ مرۆڤێك نابێ بە شێوەیەكی رمەكی بگیرێت، دەست بەسەر بكرێ یان دوور بخرێتەوە". لێرەدا ئەگەر چاوێك بەسەر رووداوەكانی نێوخۆی وڵاتدا بخشێنین، دەبینین كە رۆژانە بە سەدان كەس دەستبەسەر دەكرێ‌و بێ هیچ تاوانێك سزا‌و ئەشكەنجە دەكرێ و رایاندەگوێزنەوە بۆ دەستبەسەرگە‌و بەندیخانەكان. بێگومان ناسەقامگیری‌و جێگیرنەبوونی ئاشتی‌و تەناهیی‌و هێمنایەتی لە وڵاتدا‌و نەپاراستنی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی لە واقعیەتە سیاسیی، ئابووری، فەرهەنگی‌و بە تایبەت پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێ وەكوو: توندوتیژی، هەڵاواردنە نەتەوەییەكان، هەژاری ئابووری‌و فەرهەنگی خەڵك، نەبوونی دادپەروەری‌و ئاسوودەیی مرۆڤە. كاتێك كە دەسەڵاتی ناڕەوای ئاخوندی لە هزر‌و دنیای ئەوڕۆكەدا ناتەبایە‌و ناتوانێ لە كۆمەڵگای ئەمڕۆییدا خۆی بگونجێنێ، بێگومان پێشێلكاریی مافەكانی مرۆڤ سەرچاوە لەو بیرە سەدەنێوەڕاستییەی دەسەڵاتی زاڵە.
گوشار‌و زەخت خستنەسەر نەتەوەكانی ئێرانی لە هەمبەر نەناسینی مافی رەوایی ئەوان وەك نەتەوەیەكی خاوەن شوناسێكی دیار و روون‌و بەو پێیەی كە لە بەیاننامەی جیهانی مافی مرۆڤ كە زایەڵەی تەواوی گەلان‌و نەتەوەكانی جیهانە‌و دەبێ ئەو مافە، واتە مافی دیاریكردنی چارەنووس لەبەرچاو بگیردرێ‌‌و خاوەنی شوناس‌و مافی چارەنووسێكی سەربەخۆ بن‌و لە ماددەی 27ی مافە مەدەنی‌و سیاسیەكاندا ئەو مافە بەفەرمی ناسراوە. ئەوڕۆكە دەبێ پشتیوانان‌و لایەنگرانی مافەكانی مرۆڤ دەبێ قبووڵ بكەن كە پشتیوانی لە مافی نەتەوەكانی ئێران كە هەنووكە ژێردەستەی شۆڤێنیزمی زاڵ بەسەر وڵاتن‌و گیرۆدە تواتالیریزمی ئاخوندین، پشتیوانییەكی رەوایە‌و ئەگینا جیا لەوەی كە بەرنامەی ناوكیی ئێران وەك مەترسییەكی جیددی بۆسەر كۆمەڵگای مرۆڤایەتییە، بە هەمان رادەش پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لە لایەن كۆماری ئیسلامییە، مەترسییە بۆ كۆمەڵگای جیهانی. تا چەند بەرنامەی ناوكیی مەترسیدارە تا ئەو رادەیەش توتالیتاریزمیش مەترسیدارترە‌و هەڕەشەیە بۆسەر كەرامەت‌و كەسایەتی مرۆڤ. پاراستنی مافەكانی مرۆڤ لە هەر وڵاتێكدا، دەتوانێ گەرەنتی دێموكراسی بێ‌‌و لە لایەكی دیكەوە هەوڵی كۆمەڵگای ئێران‌و نەتەوەكانی ئێرانی بۆ سەقامگیری سیستمێكی دێموكراتیكی فیدراڵ كە وەك میكانیزمێك بۆ چارەسەركردنی كێشەی نەتەوەیی‌و سیاسی كۆمەڵگای ئێران، باشترین‌و گونجاوترین سیستمە پارێزەری مافەكانی مرۆڤە. نەبینین‌و تێنەگەیشتن لە سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامی لە لایەن كۆمەڵگای نێونەتەوەیی لەهەمبەر پیشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ لە ئێراندا، هەڵەیەكی مەزنە كە دەرهەق بە رەوتی دێموكراتیزاسیۆن‌و رۆچوون بۆ كۆمەڵگای مەدەنییە لە ئێراندا.
رەوشی مافەكانی مرۆڤ لە كوردستاندا
دوكتور سادق شەرەفكەندی لە وتارێكدا بە بۆنەی ساڵڕۆژی جیهانیی بەیاننامەی مافەكانی مرۆڤ دا دەڵێ: "راست لە كاتێكدا كە جێژنی 40 ساڵەی بوونی بەیاننامەی جیهانیی مافی مرۆڤ ئاوا بە شكۆوە بەڕێوە دەچێ، لە ئێرانێكی وێران‌و چارەڕەشی ئێمەدا هەر رۆژەی دەیان كەس دەستە بە دەستە بە تاوانی ئەوە كە خاوەنی بیروڕایەكی غەیری بیروبڕوا پاشكەوتووەكەی ئاخوندە دەسەڵاتدارەكانن ئێعدام دەكرێن! سەدان ئینسان لە ژێردەستی ئەشكەنجەگەرانی رێژیم خومەینی دا خراپتر لە هەموو حەیوانێك رەفتاریان دەگەڵ دەكرێ! گەلی كورد بە تاوانی داواكردنی سەرەتاییترین مافی ئینسانی خۆی قەڵاچۆ دەكرێ."
لە بەرایی خەباتی نەتەوەیی ـ دێموكراتیكی نەتەوەی كورد بە درێژایی مێژوو بە مەبەستی دابینكردنی مافە نەتەوایەتییەكانی نەتەوەی كورد‌و وەلانانی ستەمی نەتەوایەتی، هەمووكات رووبەڕووی سیاسەتە دژە نەتەوەییەكانی دەسەڵاتە زاڵەكان بەسەر كوردستاندا بووەتەوە. بە درێژایی مێژوو دەسەڵاتدارێتی پاشایەتی‌و هەنووكە رێژیمی دژەگەلی‌و پێشێلكاری كۆماری ئیسلامی كەش‌و هەوایەكی خەفەقان‌و ملیتاریزەی لە كوردستاندا خوڵقاندوە كە هەرەچەشنە دەنگێی ئازادیخوازانە‌و مافخوازانەی نەتەوەی كورد بێدەنگ دەكا. ئەو سیاسەتانەی رێژیمی كۆماری ئیسلامی لە هەمبەر مەسەلەی كورد‌و شارۆڤەندە كوردەكانەوە دەیكا كە لە بەڵگە روونەكانی پێشێلكارییەكانی رێژیمن، لەچەند بوارەوەیە كە بە كورتی هێمایان بۆ دەكەین:
ـ بە ناڕەوا نەزانینی كێشەی كورد‌و گرتنە بەری سیاسەتی توانەوەی نەتەوەیی لە رێگای سیاسەتە شۆڤینیستییەكانەوە، قەڵاچۆ‌و ژینۆسایدی خەڵكی كوردستان‌و بەڵگەی روونی ئەو مەسەلەیەش قارنێ‌‌و قەڵاتان‌و دەیان گوند دیكە‌و سەركوتی توند‌و بێ‌بەزەییانەی راپەڕینە ئەم دواییانەی كوردستان، كە هەموو ئەم كردەوانە لەگەڵ پرەنسیپەكانی مافەكانی مرۆڤدا ناتەبان.
ـ گرتن‌و كوشت‌و بڕی خەڵكی بێ‌تاوان‌و مافخوازی كورد‌و داخستنی بنكە‌و سەنتەرە رۆشنبیرییەكان، داخستنی رۆژنامەكان، داخستنی رێكخراوە مەدەنییەكان، گرتن‌و دەستبەسەركردنی رۆژنامەڤانان‌و چالاكانی بواری مافەكانی مرۆڤ وەكوو: عەدنان حەسەنپوور، هیوا بوتیمار، محەممەد سدیق كەبودوەند‌و ... سەدانی كەسی دیكە كە هەنووكەش لە بەندیخانەكانی رێژیمدان.
ـ خوڵقاندنی دیاردەگەلێكی دزێو لە نێو كۆمەڵگای كوردی‌و پەرەپێدانی ئەو دیاردانە وەك: ئێعتیاد، بێكاری، ئیدز، خۆكوژی، هەڵاتنی مێشكەكان.
ـ سووتانی بەروبووم‌و لێڕەوارەكانی كوردستان كە لەم ساڵدا لێڕەوارەكانی ناوچەی سنە، پاوە، مەریوان، بانە، سەردەشت، پیرانشار‌و ... سوتێنران كە دەتوانین بە ژینۆسایدی ئێكۆسیتسم ناوی بەرین.
ـ بە تاڵانبردن‌و كاول كردنی شوێنەوارە مێژووییەكان لە كوردستاندا‌و توانەوەی هەرچەشنە شوێنەوارێك كە ناسنامەی نەتەوەیەك پێك دێنن.
رێكخراوی پشتیوانبی لە مافی مرۆڤی كوردستان لە راپۆرتێكدا لەمەڕ دەستبەسەركراوەكان، بەندییەكان، ژنان، كوژراوەكان، زیندانییە سیاسییەكان، بەندكراوە هەتاهەتاییەكان، ئێعدامكراوەكان، دەستبەسەركراوەكان‌و ...هتد راپۆرتێكی بڵاو كردوەتەوە كە بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
ـ 57 هاووڵاتی كورد مەحكووم بە ئێعدام، زیندانی هەتاهەتایی‌و زیندانیی درێژماوە
ـ 20 هاووڵاتی كورد مەحكووم بەژێرەوەی 5 ساڵ حوكمی زیندانی
ـ 37 هاووڵاتی كوردی دەستبەسەركراو‌و چارەنووس نادیار
ـ 19هاووڵاتی كورد مەحكووم بە زیندان
ـ 3 هاووڵاتی كورد لە گەڕان بەدوایدا بۆ دەستبەسەركردنیان
ـ 5 هاووڵاتی كورد ئێعدام كراوە
ـ 15 هاووڵاتی كوردی كوژراو
ـ 4 ژنی كورد مەحكووم بە ئێعدام‌و سەنگسار
ـ 9 كەس ئەشكەنجەدراو
ـ 2 كەس نادیار
ـ203 هاووڵاتی كورد كە دەستبەسەركراو ئەو كەسانەی كە هێشتا بەشێكیان لە گرتووخانەكاندان
ئەم راپۆرتە كە ناونیشانی ئەو كەسانەی بەروونی تێدایە ساڵی 2006 بڵاوی كردۆتەوە، بەڵام ئەمە دڵۆپێك لە دەریایەك پێشێلكاری‌و ماف زەوتكردنی كۆماری ئیسلامییە دەرهەق بە نەتەوەیی كورد. لە كاتێكدا كە هەر چەشنە سیاسەتێكی سەركوت، ئاپارتاید، ژینۆساید، ئاسمیلاسیۆن، هەڵاواردنی رەگەزی‌و ئایینی‌و نەتەوەیی لە بەیاننامەی جیهانی مافی مرۆڤ دا مەحكوومە‌و دەدرێتە دادگای نێونەتەوەیی، بەڵام مخابن ئەگەر ئەوڕۆكە كۆمەڵگای جیهانی مافەكانی مرۆڤ لە بەرامبەر پێشلكارییەكانی مافی مرۆڤدا بێدەنگن، بێدەنگییەك كە مەترسییەكی جیدییە بۆسەر شوناس‌و كولتووری نەتەوەی كورد، پشتیوانانی مافی مرۆڤ‌و رێكخراوەكانی داكۆكیكاری مافەكانی مرۆڤ بێدەنگن‌و خۆیان لێدەدزنەوە. جیهانی ئەوڕۆكە شایەتی پێشێلكارییەكی بەرفراوان‌و سیستماتیكی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤە كە لەسەر دەستی دەسەڵاتە دیكتاتۆر‌و تۆتالیتێرەكانی جیهان دەخوڵقێ. بە هیوای ئەو رۆژەی كە جیهان بەو ئاواتە لەمێژینەی خۆی "ئازادی ژیان بۆ تەواوی مرۆڤەكان" پەرە پێ‌بدات، تا ئیدی لە هیچ شوێنێكی ئەم دنیایە شایەتی هیچ چەشنە پێشێلكارییەكی مافی مرۆڤ نەبین.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر