باڵكان لە سەردەمی ناسیونالیزم‌دا

ئیستفان.و.ئیسواردس و: لە ئینگلیزییەوە: سەعید ریزوەندی 

وەرگێڕان لە فارسییەوە: ئەفراسیاب گرامی

باڵكان بە نیشتمانی نەتەوەكان ناوزەد كراوە. ئەم نیشتمانە لەباری جوغرافیاییەوە ناوەندنی پێكدادانی سێ‌ ناوچەی جوغرافیایییە، واتە لە ئاسیا (توركیە)‌و ئورووپا‌و رووسیەدا هەڵكەوتووە‌و ئەمەش هۆكاری فرەنەتەوەیی، فەرهەنگی‌و ئایینی‌و زمانیی دەوڵەمەندی دەگمەنی پێ‌بەخشیوە...

كورتەیەك

باڵكان بە نیشتمانی نەتەوەكان ناوزەد كراوە. ئەم نیشتمانە لەباری جوغرافیاییەوە ناوەندنی پێكدادانی سێ‌ ناوچەی جوغرافیایییە، واتە لە ئاسیا (توركیە)‌و ئورووپا‌و رووسیەدا هەڵكەوتووە‌و ئەمەش هۆكاری فرەنەتەوەیی، فەرهەنگی‌و ئایینی‌و زمانیی دەوڵەمەندی دەگمەنی پێ‌بەخشیوە. نەتەوە جیاوازەكان بە پێشینەیەكی جیاواز‌و لە قۆناخە جیاوازە مێژووییەكانی ئەم نیشتمانەدا، ژیاون. زۆر لە نەتەوەكانی باڵكان لە نیوەی سەدەی نۆزدەیەم‌و نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا بەسەربەخۆی گەیشتن. لە راستیدا ئەم قۆناخە بە چاخی ناسیونالیزمی باڵكان ناودێر كراوە. بەڵام هێشتا دەتوانین بڵێین كە چاخی ناسیونالیزمی لە باڵكاندا كە لەو قۆناخەدا دەستی پێ‌كردوە، كۆتایی پێ‌نەهاتووە، چوونكە لەو دوو قۆناخەیی دوایەدا‌و تەنانەت لەو ساڵدا شایەتی سەرهەڵدانی نەتەوەكان لەم ناوچەیەداین. ئەو وتارە رەوشی جولەكەكان لە وڵاتانی باڵكان (رۆمانی، مەجارستان، یوگسڵاوی پێشوو، بولغارستان‌و یونان) پێش‌و پاش لەشەڕی یەكەمی جیهانیدا دەخاتە بەر راڤەی مێژوویی‎یەوە. هەروەها ئاماژە بە پێگەی جوولەكەكانی لەبواری مێژوویی‌و نیشتمانی‌و بارودۆخی كۆمەڵایەتی‌و حەشیمەتی ئەوان لە سەردەمی ناسیونالیزم‌دا دەدا. لە كۆتاییدا لەمپەرەكانی بیچمگرتنی نەتەوەیی جوولەكە لەم ناوچە نەتەوەخوڵقێنەر(ملیت‌زا)دا‌و دژكردەوەی گرووپە جیاوازەكانیان بۆ بیچمگرتنی وڵاتی ئیسرائیل دەخاتەبەر تاوتوێ‌ كردنەوەوە. 

جوولەكەكانی باڵكان، نەتەوەیەكی بێ‌دەوڵەت

سەركەوتنی نیزامی موتەفقیین لە ساڵی 1918دا بە واتای سەركەوتنی مۆدێلە كۆمەڵایەتییەكانی ئورووپای رۆژئاوا‌و بریتانیا ـ ئەمریكایش بوون. دەوڵەتگەلی جێگیر دوای شەڕ لە ناوەند‌و رۆژهەڵاتی ئورووپاوە سەقامگیربوون، حكوومەتەكان لە جۆری پارلمانی، سەرمایەداری‌و دەوڵەت ـ نەتەوە هەڵادەبژێرێ‌‌و بە هیوای ئەوە كە بەدەسەڵات‌و سەقامگرتووی دەستڕابگەن. بەڵام لە حەقیەقەت‌دا هەموو ئەو چەمك‌گەلە لە كاتێك كە لە ئورووپای رۆژئاواوە بەرەو ئورووپای رۆژهەڵات بەڕێ‌ دەكرا، لەگەڵ كێشەگەلێك بەرەوڕوو بۆوە. ئەم نووسینە تاوتوێی كێشەكانی دەوڵەت ـ نەتەوەكانی ناوچەی باڵكان بۆ تێپەڕین لە ساڵەكانی نێوان دوو شەڕدا دەكا. 

مێژووی باڵكان دەگەڵ نەتەوەكان، زیندووبوونەوەی ناسیونالیزم‌و ئەو شێوە دەستەواژە سیاسییانە پێناسە دەكرێ‌ كە لەگەڵ بوونی ئاواتەكانی "ویدرو ویلسۆن" سەركۆماری ئەمریكا بە هێنانە گۆڕێی بیرۆكەی "مافی نەتەوەكان لە دیاریكردنی چارەنووسی خۆیاندا" نەیتوانی لە باڵكانی دوای 1918دا، ئەو سنوورانەی پێك بێنن كە وەڵامدەری پێداویستیی نەتەوەكان بێ‌. ئەندامانی ئەقەلییەتە نەتەوەیییەكانی خوازیاری خودموختارییان هەبوو وەك "مەجارەكان" كە لە ژێر رەخنەی حكوومەتی بێگانەبوون یان كرواتەكان كە خوازیاری دەوڵەتێكی فێدڕاڵ لە نێوخۆی یوگسڵاویدا بوون. زۆر لە گرووپە نەتەوەییەكان بۆ پێكهێنانی شووناسی سەربەخۆ بۆ خۆیان هەوڵیان دەدا. بۆ نموونە دەتوانین مەقدوونییەكانی ئیسلاو‌و موسڵمانەكانی بوسنی ناوبەرین. گرووپەكانی دیكە وەك كۆمەڵگە سەربەخۆكان بەفەرمی ناسراون‌و بەڵام خودموختارییەكیان لە لایەن هەمان وڵاتی ناوچەیی باڵكان لەسەر گەیشتن بە خۆبەڕێوەبردنی بەردەوام لە ئاڵۆزی دەگەڵ یەكتردا بوون، شیاوی دانپێدانان نەبوو. بۆ نموونە دەتوانین لە "والاچ"ییەكان، "یونان"ییەكان،‌و "جوولەكە"كان ناوبەرین. لە سەردەمی هەبوونی دەوڵەت ـ نەتەوەكاندا، نەتەوەكانی بێ‌ دەوڵەتی دیكەش هەبوون كە بە هۆی بێ‌بەشی كۆمەڵگە‌و فەرهەنگەكەیان بە پشتیوانیی لە خۆبەڕێوەبردنێكی سیاسی، هەموو لە رەنج‌و دژواریدا بەسەریان دەبرد. 

هۆكاری بیچمنەگرتنی دەولًەتێكی جوولەكەیی لە باڵكاندا چ بوو؟

لەگەڵ ئەوەیكە لەساڵی 1918دا شایەتی سەركەوتنی ناسیونالیزم بەسەر مۆدێلە فرەنەتەوەییەكانین، بەڵام چ بوو هۆی ئەوە كە دەوڵەتێكی نەتەوەیی جوولەكە لە باڵكاندا، دانەمەزرا؟ لە سەرەتای ئەم سەدەیە (سەدەی بیستەم) جوولەكەكانی باڵكان نزیك بە 2 میلیۆن نەفەر ـ لە بەراورد لەگەڵ "ئالبانی"یەكان‌و "ئیسلاو"ەكان ـ كە لەوانەیە نزیك ملوێنێك‌و دوسەد‌و پەنجا هەزار نەفەر بوون ـ حەشیمەتێكی زێدەتریان هەبوو، بەڵام چ بوو كە دەوڵەتەكانی "ئالبانی"‌و "ئیسلاو" زووتر دامەزران؟ وەڵامی ئەم پرسیارە دەگەڕێتەوە بۆ سێ‌هۆكاری بنەڕەتی: 

یەكەم ئەوەیەكە جولەكەكان درەنگتر هاتنە ئورووپای رۆژهەڵات‌و ناوچەی باڵكان‌و بە هەر شوێنێك دەگەیشتن هەروەك بێگانەیەك چاویان لێ‌‎دەكرا‌و دەهاتنە نێو كۆمەڵگاكانەوە‌و لەسەر چوارچێوە جیاوازەكاندا بە توندی خوازیاری خاوەندارێتی بوون. بە واتایەكی دیكە نیشتمانێ‌ كە خوازیاری بوون پێشتر داگیر كرابوو. 

دووهەم، جوولەكەكان لە واتای ناسیونالیزم درەنگتر تێگەیشتن. زۆربەی دەوڵەتە مودێڕنەكانی باڵكان لە نەتەوە كۆن‌و خاوەن مێژووەكان بوون كە ساتەوەختە كلاسیك یان سەدەكانی نێوەڕاستەكانیان تێپەڕ كرد بوون. كاتێك جوولەكەكانی باڵكان لە واتای ناسیونالیزم گەیشتن بە ئەوانی دیكە ـ كە پێشینەیەكی مێژوویی پتریان هەبوو ـ لەسەر ناوچەی باڵكان ئیددیعای دەسەڵاتدارێتییان دەكرد. گرووپەی بێ‌مێژووەكان ئیدی وەك "بوسینایی"یەكان‌و "مەقدوونییە"كانیش لەو رەوشە نالەبارە لە دڵڕەنجیدا بوون. دواتر سێهەم هۆكاری نەبوونی حكوومەتێكی جوولەكەی لە باڵكاندا ئەوە بوو كە ئامانجی ناسیونالیزمی جولەكەكان، پێكهێنانی دەوڵەتێ‌ بوو كە لە دەرەوەی ناوچەی باڵكاندا بوو كە بەوەیش خەریك دەبوون. ناسیونالیزمی جوولەكەكان بەشێك لە چیرۆكی سەهیونیزم‌و دامەزرانی دەوڵەتی نەتەوەیی ئیسرائیل بوو و ئامانجی ئەو لە بنەڕەتدا، دامەزرانی "دەوڵەت ـ نەتەوەیەك" لە باڵكاندا نەبوو.

پێگەی جولەكەكان لە باڵكان‌دا

چ بوو جولەكەكانی باڵكان لەوەها بارودۆخێكی نالەباردا هاتنە ئەم ناوچەیە؟ رادەیەكی كەم لە جولەكەكان كە لە رۆژگاری كۆنەوە لە باڵكان دەژیان، زۆربەیان دواتر لە ئورووپای رۆژئاوا هاتنە باڵكان. لە درێژەی سەدەكانی نێوەڕاستدا كۆمەڵگەی جولەكەكانی ئورووپا لەباری پێكهاتەیی‌و رێكخرواەییەوە لە بواری داب‌و نەریتی‌و كولتووری جیاوازەوە دابەش دەبوون، جولەكەكانی ئیسپانیایی (سفاردیك)‌و جولەكەكانی ئاڵمان (ئیشكنزیك).

لە دەیەی 1490دا دوای ئەوەیكە "فردیناند"‌و "الیزابل" شكستێكی سەختیان دایە سەر موسڵمانەكانی باكووری ئەفریقا لە ئیسپانیا‌و لە ئیسپانیا وڵاتی كاتۆلیك‌و نیزامی پێكهینا كە ئەقەلییەتە ئاینییەكانی لەبەرچاو نەدەگرت، جولەكەكانی سفاردیك لە ئیسپانیا‌و "پورتەغاڵ" ماڵی‌و بە موسڵمانەكانی عوسمانی وەك "ئەهلی كتێب (اهل كتاب)" بە چاوێكی حورمەتەوە دەیانڕوانی. چونكوو ئەهلی كتێب بەشێك بوو لە نەریتی سەرەتایی كە لە ئاكامدا بەرەو ئیسلام دەڕۆیشتن. حكوومەت لەو كاتەدا تاڕادەیەك ئازادیی مەزهەبی دابوو. لە حاڵێكدا لە ئورووپای مەسێحییەت‌دا (سەردەمی كریستین) وەها نەبوو، بەم هۆیەوە زۆر لە جولەكە پاڵپێوەنراوەكان بەرەو ئیمپراتوورییەتی عوسمانی‌و بەتایبەت "قوستەنتەنییە" (ئستنابۆلی ئەمڕۆیی)‌و وڵاتە گەورەكانی دیكەی وەك بەنداوی "سالۆنیكا" كۆچیان كرد. 

لە رێژیمی عوسمانیدا ئەقەلییەتێكی سەربەخۆ‌و جیاواز ]لە جولەكەكان[ پێك هات كە بووە هۆیی ئەوەكە ژیان لە رێژیمی عوسمانیدا وەك ژیان لە حكوومەتێكی نەتەوەیی چێژیان دەبرد. زۆر لە جولەكەكان، بوونە راوێژكارانی ناسراوی سوڵتانەكانی عووسمانی. كاتێك كە توركەكان لەساڵی 1500 دەستیان بەسەر سەرتاسەری ناوچەی باڵكان‌دا گرت، جولەكەكانی سفاردیكیش بەدوای ئەوان‌دا هاتنە نێو ناوچەكەی باڵكانەوە‌و لە شارە گەورەكاندا نیشتەجێ‌بوون. سەرنجام جولەكەكانی زۆرینەی سالۆنیكا(شارێك لە باكووری یۆنانی ئەمڕۆیی)یان پێك‌هێنا. كۆمەڵگەی جولەكەكانی یونان تا كاتی شەڕی جیهانی دووهەم لەوێدا مانەوە‌و بە "لادینۆ" (زاراوەیەكی ئیسپانییایی) قسەیان دەكرد. جولەكەكانی ئیشكنزیك بەهۆی ئەشكەنجە‌و ئازارەوە هاتنە ئورووپای رۆژهەڵاتەوە. زۆربەی ئەو جولەكانەی كە هاتبوونە باكوور و باكووری رۆژئاوای باڵكانەوە، منداڵانی ئەو كۆچبەرانە بوون كە لە نێوان ساڵەكانی 1300ـ 1200 .ز. لە وڵاتانی ئینگلیس، فەڕانسە،‌و ئاڵمان هاتبوونە دەرەوە. ئەوان بەرەولای رۆژهەڵات، بەرەو "لهستان"‌و "لیتوانی" رۆیشتن. ئەم دوو وڵاتە لەسەرەتایی ئەم سەدەی دواییەدا لەشێوەی فیدراسیۆنێك‌دا یەكگرتوو بوون‌و " پێكەوەسازانی ئایینی(تەسامحی دینی)" كەمتریان هەبوو. چونكە لە حكوومەتی تزارەكان، جولەكەكان تەنیا دەیانتوانی لە هەرێمێكی دیاریكراودا ژیان بكەن "یاسای پەراوێزنشینەی(قانوون درە مسكونی)"‌و لە كێشەكانی دیاریكراو‌و یاسایی جۆراوجۆر رەنجیان دەبرد. 

ژمارەیەكی كەمی جولەكەكانی ئیشكنزیك لە دەیەی 1400 لە باڵكان‌دا ژیانیان دەكرد. هەواڵی ژیانی لەباری ئەوان بووە هۆی ئەوە كە جولەكەكانی دیكە بەروەلای خۆی رابكێشێ‌. لەسەرەتایی دەیەی 1700 تا دەیەی 1800 زۆربەی ئیشكنزیكەكان باشوور یانێ‌ هەرێمەكانی ئوتریش، مەجارستان‌و رۆمانی پاڵپێوەنران. ئارمانجەكانی رۆشنبیرانە‌و پێكەوەسازانی رێژەیی "ژووسین دویەم"  لەوكاتدا، لە ئیمپراتووەركانی "هابسبۆرگ" شوێنكێ جوان‌و سەرنجڕاكێش بۆ ژیانی درووستكردبوو. هەڵبەتە رۆمانی لەم كاتەدا هێشتا یەكێك لە هەرێمەكانی سەر بە عوسمانی بوو‌و رێژیمی "نەتەوە" لەوێدا تاڕادەیەك لە بەرژەوەندیی جولەكەكان بوو. 

ژیانی جولەكەكانی باڵكانی پێش لە شەڕی جێهانی یەكەم:

تایبەتەمەندییەكانی ژیانی سوننەتی‌و كۆنی جولەكەكانی باڵكان، ئایین، پێوەندییەكانی خێزانی‌و كۆمەڵگە خۆماڵییەكان بوو ‌و لەم بارەیەوە لەگەڵ ئۆرتدۆكسەكان جیاوازییەكیان نەبوو بەڵام جولەكەكان لە بەشە جیاوازەكانی ئەم ناوچەیە ئەزموونی پێكدادانێكی زۆر ناتەبایان بە نیسەبت دراوسێكانی خۆیانەوە كردبوو. 

رۆمانی 

وڵاتی رۆمانی پترترین حەشیمەتی جولەكەكانی باڵكانی لە خۆیدا جێ‌كردۆتەوە. بە جولەكەكان وەك پاژەكانی دارەدەستی چاو لێ‌دەكرا‌و سازا لەگەڵیان نامومكین بوو. رێبەرانی ناسیۆنالیست لەم بیركردنەوە دەمارگرژییانە كەڵكیان وەردەگرت.حەشیمەتی جولەكەكان زۆرتر لە دەیەی 1800ی زایینی هاتنە نێو ئەم شازادەشینەوە. ئەوانە لە لای باشوورەوە لە ئیمپراتووری رووسیە هاتنەدەرو چونكە هەرێمی باكووری "مولداوی" ناوەندی ژیانی جولەكەكان بوو.  لە ساڵی 1803 تەنیا نزیك بە 15هەزار لە مولداوی ژیانیان دەكرد‌و تا ساڵی 1859، 18 هەزار نەفەر‌و دواتر لە ساڵی 1899 ئەم ژمارەیە بە 19 هەزار‌و 600 نەفەر گەیشت. ژمارەیەكی كەمی جولەكەكان لە "والیكا" ژیانیان دەكرد (4 هەزار نەفەر لە ساڵی 1831، لە ساڵی 1895 ئەم ژمارەیە بە 9 هەزار نەفەر‌و لە ساڵی 1899 كۆی بە 61 هەزار نەفەر گەیشت).. نزیك بە 75 هەزار جولەكەی نێوان ساڵەكانی 1924ـ 1881 بەرەو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كۆچیان كرد. 

كاتێك حكوومەتی خۆدموختاری رۆمانی لە سەدەی نۆزدەهەم جێگەی خۆی بە حكوومەتی یونانی "پاناریۆت"‌و حكوومەتی توركەكان دا، میراتی داگیركەری دەرەكی هەروەها مایەوە، قەومەكان سەر بەنەتەوەكانی دی قبووڵ نەدەكران. لە یاسای بنەڕەتی ساڵی 1866ی رۆمانی، تەنیا مەسێحییە دەرەكییەكان دەیانتوانی ببنە هاووڵاتی رۆمانی ‌و هاووڵاتییەكی ئاسایی بن. كاتێك كە رۆمانی لە ساڵی 1878 بە سەربەخۆیی گەیشت، دەسەڵاتە زلهێزەكان ئەم وڵاتەیان مەجبوور كرد كە ئەم پێداچوونەوەی ئەم بەندەی یاسای بنەڕەتی بكا. بەڵام پارلمانی رۆمانی دۆخێكی دژواری لەسەر یاسای خۆی دانا. بۆ وەرگرتنی هاووڵاتی، خوازیارەكان دەبوا دەساڵ چاوەڕوان بوونایەو دواتر لە لایەن پارلمان بۆ هەركەسێك بڕیارێكی تایبەتی دەردەكرا. بەم هۆیەوە تا ساڵی 1899 تەنیا 4 هەزار نەفەر لە 250 هەزار جولەكەی رۆمانی هاووڵاتی راستەقینەی رۆمانی بوون. 

جولەكەكانی رۆمانی وەك تاكەكانی دیكەی هاووڵاتییانی رۆمانی نەیاندەتوانی هیچ جۆرە خاوەندارێتی موڵك‌و دارایییان هەبێ‌، مافی دەنگدانیان نەبوو، نەیاندەتوانی ببنە ساحێی زەوی. لە ئاكامدا مەجبوور دەكەوتن كە لە دوای گەڕان بەدوای بەشداریی ئابووریی‌و  كۆمەڵایەتی بن‌و ئەم هۆیە بووە هۆی ئەوە كە جیاوازییەكی زۆریان لەگەڵ جەماوەری خەڵكی رۆمانی هەبێ‌‌و هەروەها بووە هۆی ئاڵۆزییەكانی ئابووریی ـ كۆمەڵایەتیش بۆ جیاوازییەكانی روونی زمانی‌و ئایینی ئەوان (لەگەڵ جەماوەری خەڵكی رۆمانی) زێد بێ‌. جولەكەكان بۆ ئەوەی كە نەیاندەتوانی زەوی وەرزێری بكڕن، زۆربەیان لە شارە گەوەرەكان‌دا ژیانیان دەكرد‌و زۆربەی كات یان بەڕێوەبەری ساماندارەكان یان بازرگانەكان بوون. هەروەها لە كاتی نەبوونی بانكەكان‌و دامەزراوەكانی دیكە خاوەن ئێعتیبار، پارەكەیان بەشێوەیەكی سوود دەدایە خەڵكی. ئەم شێوە كاسبكارییە بووە هۆی ئاڵۆزی نێوان زەحمەتكێشەكانی رۆمانیایی‌و دراوسێكانی جولەكەكان. لە كاتی شۆڕشی زەحمەتێشان لە ساڵی 1907، بەڕێوەبەرانی شۆڕش ئەم مەسەلەیان كردبووە بیانو بۆ هێرش كردنەسەر جولەكەكان كە جولەكەكان هێمای دواكەوتوویی ئابووریین. جولەكەكان لە رۆمانی ئەم دەمارگرژیانەیان‌و بیركردنەوە چەوتەیان كە بنەچەی لە ئەفسانەكانی ئابووری ـ سیاسی بوو، لە ناڕەحەتیدا بوون. 

مەجارستان

ژمارەیەكی كەم لە جولەكەكان لە سەدەكانی نێوەڕاست لە مەجارستان‌دا ژیانیان دەكرد. ئەم ژمارەیە لە درێژەی دەیەی 1700 بەرەو گەشەسەندن هەنگاوی هەڵگرتووە، تا شوێنێك كە وڵاتانی باڵكان نێوان وڵاتانی ناوچەی باڵكان  دوهەمین وڵاتێك بوو كە زۆرترین حەشیمەتی جولەكەكانی لە خۆییدا جێ‌ كردبۆوە. دوای خودموختاری دووبارەی مەجارستان لە عوسمانی لە ساڵی 1711دا، دەروازەكانی ئەم وڵاتە بەرەوڕووی كۆچبەرانی تەواوی رەگەزەكان كرایەوە. دوای ئەوە كە لە ساڵی 1772 "گالسیا" لە لهستان جیابۆوە‌و بەهاسپۆرگەوە پەیوەست بوو، ژمارەیەكی زۆر لە جولەكەكانی پێشووی لهستان لە ئیمپراتووری ئوتریش نیشتەجێ‌ بوون‌و ئەم مەسەلەیە ئەوانی بۆ كۆچ بەرەو لهستان ئاسانتر كرد. لە ساڵی 1720 ژمارەیەكی جولەكەكانی نیشتەجێی مەجارستان 12 هەزار نەفەر بوو. ئەم ژمارە لە ساڵی 1787 بە 38 هەزار نەفەر گەیشت كە یەك لە سەدی تەواوی حەشیمەتی مەجارستانی بەخۆی تایبەت دا. 60% لە جولەكەكانی ناوچە لە گوندەكاندا ژیانیان دەكرد‌و زۆرتر كارەكەیان بەڕێوەبەری سامانەكان لەگەڵ بازرگانەكان بوو. لە دەیەی 1800 ژمارەیەكی زۆر لە جولەكەكان هاتنە ئەم نیشتمانەوە، تا ساڵی 1850 نزیك بە 4% حەشیمەتی مەجارستان یەهوودی بوون‌و لە كۆتایی سەدەی نۆزەدەدا ئەم رادەیە بە 8% گەیشت كە بە زۆرتر لە 800 هەزار نەفەر دەگەیشت. 

تەوژمە جۆراوجۆرەكانی ئابووری ـ كۆمەڵایەتی‌و حقووقی بوە هۆی ئەوە كە تا جولەكەكانی مەجارستان لە شارە گەورەكان‌و بە تایبەت "بوداپست" چڕبوو بوونەوە. لە ساڵی 1890 نزیك بە یەك چوارەمی پێتەختی مەجارستان جولەكەی بوون. 60 % لە بازرگانی، 51% وەكیلەكان‌و 63% دوكتۆرەكان شار لە جولەكەكان پێكهاتبوون. لەو كاتەدا تەنیا 4% لە كارمەندەكانی شارەوانی جولەكەی بوون. جیا لە زۆر لە هەڵاواردنەكان، جولەكەكان پێیان خۆش بوو هۆگری كۆمەڵگای مەجارستان بن. 

زۆربەی لە مەجاریبوونی جولەكەكان پێشوازییان دەكرد‌و بۆ دووری كردن لە دژەجولەكەی‌و نیشتمانپەرست نەبوون تا رادەیەك پشتیوانی خۆیان لەم مەسەلەیە دەردەبڕی. زۆر لە جولەكەكان لە بزاڤی ناسیونالیستی مەجارییەكان بەشدارییەكی چالاكانەیان هەبوو ‌و جولەكەكان وەك نموونە لایەنگرانی بزاڤی "Kossuth" لە ساڵی 1848دا بوون. 

لەوەی ڕا كە تەنانەت كۆچبەرانی هەژاری یەهوودیش لە بازرگانیدا پسپۆر بوون. لەسەر ئەمەوە توانیان كە لە دنیای بازرگانی، پیشەسازی‌و سەرمایەدای روو لە گەشەكردنی مەجارستان خاوەندار، بەڕێوەبەر یان كارمەند ببن. جولەكەكان لە سێندیكای بازرگانی، تئاتر، رۆژنامەكان‌و كار چاپ‌و بڵاوكردنەوە بەشدارییەكی چالاكییان هەبوو. 

بە هۆی ئەوە كە جولەكەكان لە  ئورووپای رۆژهەڵات، لە نێو ژیانی نەتەوەیی خۆیاندا كەسایەتگەلێكی خاوەن‌ ناو‌و مەزن بوون رق‌و كینە بە نیسبەت ئەوانەوە زێد بوو. ئەم دەسكەوتانە كە خۆشحاڵی هەندێ‌ لە جولەكەكانی بە دواوە بوو، لە راستیدا بووە هۆی بەرزبوونەوە دژەجولەكەی لە مەجارستان‌و باوكردنی ئەو ئەفسانەیەی كە جولەكەكان دەوڵەمەندبوون، بەهێز بوو. بە هۆی ئەوە كە زۆربەی جولەكەكان شارنشین بوون، كەسانێكی زۆر خاوەن ناو‌و بەرچاوی كۆمەڵگەكانی خۆیان دەژمێردران، بەڵام ئەم بیركردنەویە تا رادەیەك هەڵە بوو. لە حەقیەقەت‌دا زۆربەی جولەكەكان پیشەی وەك "منشی‌گری"، فرۆشیاری دوكان، پیشەی دەستییان بوو. ئەفسانەیەكی وێكچووییان هەیە كە دەڵێن جولەكەكان پیشەگەلێكی وەك پزیشكی‌و وەكیلیان هەبوو. لەوەێ‌ڕا كە جولەكەكان لە روانگەی كۆمەڵایەتییەوە‌و هەندێ‌ جار یاسایی دەهاتنە نێو پیشە دەوڵەتیی، نیزامی‌و كاروباری خزمەتگوزرای یان تەنانەت چوون بۆ قوتابخانەكانی كاتۆلیك قەدەغە كرابوو. بەو هۆیەوە ژمارەیەكیان، پیشەگەلێكی پسپۆڕی فێرببون. لە ساڵی 1910، 55% لە بازرگانی، 42% رۆژنامەوانی، 45% وەكیلەكان‌و 49% لە فیزیك‌زانەكانی مەجارستان جولەكەیی بوون. هەڵبەت ئەم توێژینەوەیە زۆرتر لەبارەی كۆمەڵناسی پیشەی پزیشكی قسە دەكا تا دۆخی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی جولەكەی مەجارستان. وەها ئامارێ: هەندێ‌جار دەتوانێ‌ فریودەر بێ‌. راستە كە لە ساڵی 1900 كۆی 4800 پزیشك لە مەجارستان 2300 نەفەر لەوان جولەكەی بوون بەڵام تەنیا 2300 نەفەر لە كۆی 800 نەفەر جولەكەیی مەجارستان پزیشك بوون. ئەژماری ئەم ئامارە پتر لە جولەكەكانی بازرگان دەناسێنێ‌ لە حاڵێكدا ئەم ژمارەگەلە ناتەباییەكی روونی نێوان خاوەندارەكانی دەوڵەمەندی كارخانە مەزنەكان‌و خاوەن دوكانەكانی هەژاریی دێهاتی نیە. 

وڵاتی  یوگسڵاوی

ناوچەگەلێك كە یوگسڵاوی پێك‌دێنێ‌، حەشیمەتێكی كەمتر لە جولەكەكان لە خۆیدا جێگە كردۆتەوە، رادەیەكی كەمتر لە 70 هەزار نەفەر (لەسەرەتای دەیەی 1900) كە زۆر كەمتر لە جولەكەكانی رۆمانی‌و مەجارستان بوو.  لەو كاتەوە دەسەڵاتی عوسمانییەكان گرووپگەلێك لە جولەكەكانی سفاردیك لە ناوچەكانی باشووری ئیسلاو نیشتەجێ‌بوون. جولەكەكانی ئیشكنزیكیش لە دەیەی 1800 هاتنە كرواسی‌و لە هەمان كاتدا رەوانەی مەجارستان كران. جولەكەكانی كروات وێكچوویی زۆریان دەگەڵ جولەكەكانی مەجارستان هەبوو‌و كە لە بەراورد لەگەڵ یەهودییەكانی"سربستان" زۆرتر هۆگری كۆمەڵگەی یوگسڵاوی بوون. لە سربستان شایەتی نزمبوونی حەشیمەتی جولەكەكانن كە بە نیسبەت كۆمەڵگەی جولەكەكانی عوسمانی لە سەدەكانی نێوەڕاست لە كۆچبەرە سفاردیكەكان پێكهاتبوو. 

بولغارستان

حەشیمەتێكی كەمتر بە نیسبەت ناوچەكانی پێشوو هەبوو. جولەكەكان لە سەدەكانی نێوەڕاست لەوێ‌ ژیانیان دەكرد‌و لەگەڵا ئەوان بە باشی هەڵسووكەوت دەكرا. وەها كە یەكێك لە تزارەكانی دوهەمین ئیمپراتووری بولغارستان، لە ساڵی 1300ی .ز. لەگەڵ ژنێكی جولەكەی ئیزدواج دەكا. كاتێك كە جولەكەكانی سفاردیك هاتنە باڵكانەوە، ئەم تازەهاتووانەیان هۆگری كۆمەڵگەكانی كۆن‌تری بولغارستان دەبوون. لە دەیەی1800 جولەكەكان لە نێوان نەتەوەخوازەكان‌دا بەشدارییەكی چالاكانەیان نەبوو چونكە باردۆخێكی تا رادەیەك باشیان لە حكوومەتی عوسمانیدا هەبوو‌و لەومەش دەترسان كە بارودۆخەكەیان لە نێو دەوڵەتدا كە نەتەوەی بولغاری‌و ئایینی ئۆرتدۆكس هەبوو، نالەبارتر ببێ‌. 

كاتێك كە بولغارییەكان بە خودموختاری گەیشتن كۆمەڵگە بە خۆبەڕێوەبردنێكی گرینگ كە لەژێر چاودێری "خاخام"ێكی جولەكەی بەدەستی هێنابوو‌و دۆخێكی لەبار تایبەت كە بەدەستی هێنابوو لە سەرژمێرییەك لە ساڵی 1881 (كە لە رۆمیلای رۆژهەڵات كە لەودا لەقەڵەم كەوتووە) 14 هەزار جولەكەی ناو دەبرێ‌. سەرژمێری 1893 نیشان دەدا كە نزیك بە 28 هەزار جولەكەی ئیسپانیایی زمان (سفاردیك) لە كۆی حەشیمەتی 5/3 میلیۆنی ئەم وڵاتە بوون. بەهای گەشەی حەشیمەتی جولەكەكان بە رادەی بەهای كۆی حەشیمەت بووە، وەها كە تەنیا كەمر لە 1% لە كۆی حەشیمەتیان پێك دەهێنا. لە ساڵی 1910 لە كۆی جحەشیمەتی 4/4 میلیۆنی بولغارستان، نزیك بە 40 هەزار نەفەر جولەكەی بوون كە زۆربەیان لە شارەكان‌و بە تایبەت لە "صوفیە" ژیانیان دەكرد. 

یونان

هەروەك بولغارستان، جولەكەكان لە كاتی سەدەكانی نێوەڕاستەوە لە یونان ژیانیان دەكرد. لە دوای ئەمە كە لە ساڵی 1492 لە ئیسپانیا رفێندران، كۆمەڵێك لە جولەكەكانی سفاردیك هاتنە "سالۆنیكا". ئەم شارە گرینگترین ناوەندی كۆبوونەوەی جولەكەكانی یونان بوو‌و لە حكوومەتی عوسمانیدا زۆرینەی حەشیمەتی شارنشینییان پێك‌ هێنابوو. بە پێچەوانەی زۆربەی ناوچەكانی باڵكان، جولەكەكانی سالۆنیكا تەنیا بارزگان نەبوون بەڵكوو لە تەواوی بەشەكانی پێكهاتەی ئابووری لە كرێكارییەوە بگرە تا بە پێشەكانی ئیداری، بانكداری‌و پیشەسازی بەشدار بوو. جولەكەكان لە بزاڤی نەتەوەیی "زیندووكردنەوەی دووبارەی یونان" بەشداری چالاكانەیان نەبوو‌و پێگەی بەهێزی نەتەوەیی بوو هۆی ئەوە كە دەوڵەتی یونان دوایی كێشەگەلێكیان بۆ دروست بكا. 

دژكردەوەی جولەكەكان بۆ ناسیونالیزم (نەتەوەخوازیی)

جولەكەكانی باڵكان لە بەرەو ناسیونالیزم‌و لیبرالیزمی سەدەی بیستەم كشان، بەجێمان. زیندووكردنەوەی دووبارەی نەتەوەی جولەكە دەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948 بە ئامانجی خۆی گەیشت بەڵام بزاڤی سەهیۆنیزم لە سەرتادا بە ئارامی پەرەی سەند. جولەكەكانی باڵكان لەم پەرەسەندنەدا پێشڕەو بوو. هەرچەند زۆر لە سەهیونیستەكان لە بنەڕەتدا بەرهەمی كۆمەڵگەی بەربڵاوتری جولەكەكانی ئورووپا بوون بەڵام بەم حاڵەشەوە سەرنجدەری پاژەكانی سەهیۆنیزم‌و بەشداری سەهیۆنیزمی باڵكانی لە دەقە ناسیونالیستەكانی باڵكانی جێگای بایەخ‌ پێدانە. 

جولەكەكانی باڵكان لەژێر كاریگەری هزر‌و ئەندێشە‌و روانگەكانی رۆژئاوایی بوون كە لە بنەڕەتدا نوێباوەڕییان لە یونان، سربستان‌و وڵاتانی دیكەی باڵكانی بیچم دابوو. بەركەوتی(برخورد) جولەكەكانی باڵكان لەگەڵ هزرەناسیونالیستییەكان، هەروەك بزاڤەكانی دیكەی ناسیونالیستی سێ‌ قۆناخی تێپەڕاندووە:

1ـ تێپەڕین لە شووناسی بەشێكی بە تەنیا كۆمەڵێكی خۆماڵی رووكەرەوەی بەشێك لە ئەندامەكان لە كۆمەڵێكی نەتەوەیی بەربڵاودا. 

2ـ تێپەڕین لە بەراوردێكی سوننەتی‌و نامۆدێڕن لە شوناسی نەتەوەیی ـ كە جۆرێك لەسەر بنەمایی ئایینە ـ  بە شووناسێكی سێكۆلاری مۆدێڕن لەسەر بنەمای تێڕامانە‌و هزرە روناكبیرییەكان (پێكهێنانی زمانێكی نەتەوەیی‌و ئەدەبیاتێكی سێكۆلار). 

3ـ دواتر هەوڵ بۆ خۆبەڕێوەبردنێك لە رێگەی هەمان كۆمەڵگەی نەتەوەیی‌و بە واتایەكی دیكە، سەربەخۆیی سیاسی. 

كۆمەڵگەی نەتەوەیی

سەهیۆنیزم لەسەرەتادا بواری رۆحانی بوو. پێش لە بیرۆكەی بیچمگرتنی دەوڵەتێكی سیاسی جولەكەیی، رێبەرانی ئایینی جولەكەی بە وڵاتی ئیسرائیل (یان فەلستین) وەك نیشتمان‌و جێگایەك دەیانڕوانی كە دەیانتوانی ناوەندێك بۆ زیندووكردنەوەی رۆحانییەتی نەتەوەیی جولەكە بێ‌. 

دوو "خاخام"ی باڵكانی لە ژێر كاریگەری ئەم بیرۆكەیەدا بوون، "یەهودا بایبس(1852ـ 1780)"‌و "یەهودا ئاڵكالای (1876 ـ 1789). "بایبس" كە لە ئیتالیادا خوێندبووی‌و لە ساڵی 1822 خاخامی شاری "كورفو" بوو جێگەیەك كە ئەو چەمكە راهێنەرەكانی خۆی دەست پێ‌كردبوو. لە زەمەنی "ناپلئۆن"، كورفو لەژێر دەسەڵاتی فەڕانسە‌و دواتر ئینگلیس بوو. ئەندیشەكانی رۆژئاوا لەوێڕا بە یۆنان دەگەیشت‌و جێگای سەرسوڕمان نیە كە ئەم باوەڕ نوێیانە لێرەوە بۆ جولەكەكانی باڵكان نێردرابێ‌. بایبس بە هۆی گەڕیدە بوونی بەرفراوان، بۆ جولەكەكان وەك نەتەوە دەیڕوانی لە حاڵێكدا كە جولەكەكانی گوندەكان وەها روانینێكیان نەیاندەتوانی هەبێ‌. لە ساڵی 1839 بایبس لە شاری "زیمون" (شاری سرب‌نشینەكان لە "وژوودینا" كە لە لایەن" بلگراد" لە رێگەی "دانوب" هەڵكەوتووە) با خاخام "ئاڵكالای" دیدار دەكا. "زیمون"یش هەروەك "كورفو"لە سنووری نێوان باڵكان‌و جیهانی رۆژئاوا هەڵكەوتبوو كە شوێنێكە لەبار بوو بۆ پەرەسەندنی بیروباڕە نوێیەكان لە نێوان خەڵكی باڵكان (چ سرب‌و چ جولەكەكان). ئاڵكالای لە نووسینەكانی خۆیدا چەمكی ئایینی "تۆبە" كە لە بنەچەی وەشەی "Shivah" بە مانای گەڕانەوە وەرگیراوە بە شێوەیەكی نوێ‌ راڤەدەكا‌و لە گەڕانەوەی فیزیكی تاك بە تاكی جولەكەكان بۆ ئیسرائیل بانگهێشت دەكرد. روانگەی ئەو لە بەشداری جولەكەكان لە فەلستین سەرەتا حاڵەتێكی رۆحانی‌و "مەعنەوی" هەبوو، بەڵام بەدوای ئەوەدا میتۆدە زانستییەكان هەروەك چۆنیەتی خەریك بوون بە خەرجی نیشتەجێ‌بوون لە فەلستین ‌و بایەخەكانی زەویی وەرزێری قسەی دەكرد كە خۆی كەسێكی خاوەنداری ئەوی لە ئەستۆدا هەبێ‌. لە ساڵی 1840 بیرۆكەی گەڕانەوەی نەتەوەی یەهوود بۆ نیشتمانی بەڵێنیدراوی جولەكەكان باڵكان بەڕێوە چوو. 

گەشەی سێكۆلاریزم

توخەمەكانی سێكۆلاریزم پێش لەوەی كە هەنگاوە زانستییەكانی بۆ گەڕانەوە بۆ نیشتمانی بەڵێنیدراو هەڵ‌بگرێ‌، دەبوایە لە كۆكەڵگەی جولەكەدا دەسەڵاتێكی زۆریان دەدۆزییەوە. 

لەم كاتەدا بوو كە درزێكی بەرچاوی جێگای سەرنجی نێوان جولەكەكانی ئایینی ئورووپایی رۆژئاوا ـ كە بارتەقای سیكۆلاریزمی بوونی لە نەتەوەخوازیی خۆی بە توندی نكولی لێ‌كرد ـ ‌و جولەكەكانی پێشكەوتنخواز‌و رێفۆمخوازی شوێنگەلێك وەك ویەن‌و ئاڵمان هەبوون. گرووپی ئەم دواییانە دەیانویست كە لە رێگەی گرێ‌دانی پێكەوەسازان‌و هەڵكردنی روناكبیرانە‌و راكێشان‌و یەكگرتووكردنی جولەكەكان‌و غەیرە جولەكەكان بە جولەكەئازاری كۆتایی بهێنن. نەوەی لاو‌و تازە سەرهەڵداو لە جولەكەكانی روسیی لەم دوو روانگەیە پێشوازییان كرد‌و چالاكییەكانی دواتر جولەكەكانی باڵكانی بناخەداڕێژ(پیریز) كرد.

"موسا لیلینبلام" خوێندنەوە مەزهەبییەكانی خۆیی بە راهێنەرە سێكۆلارییەكان تێكەڵاو كرد. لەو باوەڕەدا بوو كە كۆتایی هێنان بە پەراوێزخستنی جولەكەكان‌و كۆمەڵگەكانیان، بەدەست هێنانی پسپۆڕییە وەرزێری، پیشەسازیو خۆبەڕێوەبردنی ئابووریی پێویستە. "ئیلیزربن یەهودا (1992 ـ 1858) لەم باوەڕەدا بوو كە بوونی زمانی "عیبری" زیندوو و نەمر بۆ پێكهێنانی نەتەوەیەكی جولەكە پێویستە. چووە "دارالسلام"، ئەم زمانە فێربوو‌و یەكەمین فەرهەنگۆكی هاوچەرخی زمانی عیبری نووسی تا كۆڵەكەیەك بۆ زمانی نووسین‌و پەیڤینی عیبری مۆدێڕن بێ‌. ئەم كارەی ئەم بە گرینگیدان بە فاكتەری زمان وەك هۆكاری گرینگی شووناشی نەتەوەی زۆر گرینگ‌و دیاریكەر بوو. "پریتیز ئیسمۆلینسكیم (1855 ـ 1840)یش هەروەك كوڕی "یەهودا" لەو باوەڕەدا بوو كە زیندووكردنەوەی زمانی عیبری كلیلی مانەوەی جولەكەكانەو نە توانەوەی فەرهەنگی(ئاسمیلاسیۆن)‌و، بوونی وەها ئەدەبیاتێك دەبێتە هۆی پارێزگاریی لە بایەخە "مەعنەوی"یەكان كە جولەكەبوون مانا دەبەخشێ‌. ئیسمۆلینسكیم بە مەبەستی بڵاوكردنەوە بیرۆكەكانی دەستی بە نووسینی رۆمان‌و بڵاوكرنەوەی گۆڤار كرد. 

خۆبەڕێوەبردن‌و ئیسرائیلی بەڵێنیدراو (موعود)

لە رەوتی سیاسی ئیلهام‌بەخش بۆوە هۆی ئەوە كە ژمارەیەك لەم بیرمەندانە بە جێگای كاری فەرهەنگی دەست بەكاری پراكتیك بكەن: یەكەم، ناسیونالیزمی سیاسی لە ئورووپای باشوور بوو. دوای یەكگرتنی ئیتالیا‌و سەرهەڵدانی بزووتنەوە نەتەوەییەكانی نێوان ساڵەكانی 78 ـ 1876، كوڕی یەهوودا (بن یهودا)، لەم رووداوانە بەم ئاكامە دەگەین كە  جولەكەكان دەبێ‌ زۆر خێرا لە نیشتمانی باوباپرانیان نەتەوەیان پێك‌ دەهێنا. ئامانجی ئەو لە پێكهێنانی خاڵێكی ناوەندی "مەعنەوی" بوو. بەڵام لە ساڵی 1789 لە لاپەڕەكانی گۆڤاری "ئیسمولنسكیم (هاشهر)" لەسەر بەستێنە سیاسییەكانی گەڵاڵەی خۆی بیری دەكردەوە. 

مەسەلەی دووهەم بەرزبوونەوەی توندوتیژی دژەجولەكەكان بوو. لە ساڵی 1881، بەدوای قەتڵی تزار "ئیلكساندری دووهەم"  قەتڵ‌و عامی  جولەكەكان لە روسیە روویدا‌و لە حكومەتی نوێی روسیە، یاساگەلێكی دژوارتریان دژ بە جولەكەكان سەپاند. ئازار‌و ئەشكەنجەی هاوشێوەش دژەجولەكە لە رۆمانی هەبوو. 

لە دوای رووداوەكانی ساڵی 1881، "لیلینیلام" بەو ئاكامە گەیشت كە بەرابەری حقووقی ناتوانێ‌ گەرنتیدەری بەرابەری كۆمەڵایەتی بێ‌‌و لە چڕكردنەوی حەشیمەتی جولەكەكان بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی قسە بكەن. وەها برَیارێك نەیاندەتوانی بەتەواوەتی بواری "مەعنەوی" هەبێ‌، بەڵكوو دەبوا لە رێگەی پیشەسازی‌و وەرزێرییەوە بە مانەوەی خۆیان درێژە بدەن‌و كۆتایی بەو ئازارانە كە لە دەورووبەری ژیان‌دا لەسەرشان بوو ئەم نیشتمانە دەبێ‌ ئیسرائیلی بەڵێنیدراو، یانێ‌ فەلیستین بووە. 

"لئوون پینسكر (1891 ـ 1821)" لە پارێزەرانی پێشووی سەرنجڕاكێشی جولەكەكان كە باوەڕی پێشووی خۆی لەسەر بنەمای لۆژیكی دژەجولەكەیی لەدەست دابوو. پینسكر لە ساڵی 1882 "خۆئازادكردنی(خودێ‌زاد سازی) بڵاوكردەوە كە رسالەیەك بوو بۆ بانگهێشت كردنیان بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی نەتەوەیی جولەكەیی هەورەك نەتەوەكانی دیكە، نووسینەكانی كاریگەرییەكی قووڵی لەسەر بزاڤی "ئەڤیندارانی سەهیون"‌و "ئەڤینی بە سەهیون"دانا كە بووە هۆی دنەدانی ژمارەیەكی زۆر لە جولەكەكانی باڵكان لە ساڵی 1880 بە تایبەت رۆمانی بوو. هەر دوو گرووپ بە سانایی سازماندەیی كران، هەم جەماوەری خەڵك‌و هەم بزاڤەكانی  كردەكارخواز (عملگرا) كە كۆچبەرانی بۆ سەفەر بە ئیسرائیل تەشویق دەكردن. 

تا دوایین ساڵی 1881 تا نزیك بە سێ‌ ئەنجوومەنی "ئەڤینی سەهیون" لە رۆمانی  (‌و ژمارەیەكی زۆرتریش لە رووسیە) هەبوو كە كۆچبەرانی بۆ فەلستین دەنارد. ئەم رەوتە لە ساڵی 1882 دەستی پێ‌كرد‌و تا كۆتایی دەیەی 180 درێژەی هەبوو. (هەر چەند جولەكەكانی باڵكان زۆربەیان بەرەو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كۆچیان كرد)، لە ساڵی 1882 نزیك بە 480 كۆچبەری جولەكەی گوندنشین لە فەلستین هەبوون. تا ساڵی 1890 ئەم ژمارەیە نزیك بە 3 هەزار نەفەر گەیشت‌و تا ساڵی 1900 لە سنووری 5 هەزار نەفەر تێپەڕی. "ئەڤینی سەهیون" لە هەوڵێكی گشتگیر(فراگیر)دا، جولەكەكانی رۆمانی سازماندەیی كرد تا كۆمەڵگەكانی خۆماڵی دروست بكەن. بە واتایەكی دیكە ئەوان هەر وەك كۆمەڵگەیەكی نەتەوەیی ـ قەومی كاریان دەكرد. 

بێ‌ ئەم كردەوانە "سەهیونیزمی سیاسی" هەرگیز نەیدەتوانی پێ‌بگرێ‌. "سەهیونیزمی سیاسی" جمانێك بوو بەرەو پێكهێنانی دەوڵتێك كە بە بڵاوكردنەوەی كتێبی "دەوڵەتی جولەكە" لە لایەن "تئۆدۆر هرتیسل (1904ـ 1860)" ـ كە جولەكەیەكی "ونیزی" بوو ـ دەستی پێ‌كرد. ئەم هەوڵە سەرنجام بۆوە هۆی پێكهێنانی دەوڵەتی ئیسرائیل دوای شەڕی دووهەمی جیهانی، هەنووكە زۆربەی جولەكەكانی باڵكان لە نیشتمانی خۆیاندا ماونەتەوە. 

جولەكەكانی باڵكان دوای شەڕی یەكەمی جیهانی 

رۆمانی

دوای شەڕی یەكەمی جیهانی، جولەكەكانی  رۆمانی لەگەڵ هەڵسووكەوتێكی دەمارگرژانە بەرەوڕوو بوون. لە ساڵی 1923 كە یاسایی بنەڕەتی رۆمانی كەوتەبەر چاوخشاندنەوەوە. گوشارە دەرەكییەكانی رۆمانی مەجبوور كرد كە تا بە هاووڵاتییانی جولەكەی خۆی مافی مەدەنی بدا. زلهێزەكان لەوە بەدواوە دەستێوەردانیان فێری جولەكەكان كرد، هەنووكە شۆڤێنیستەكانی رۆمانی لە دەستێوەردانی زلهێزەكان بە هۆی داردەستی كە بە چاوێكی بێگانەوە چاویان لێ‌دەكرا، زۆر قەڵس بوون. 

كاتێك "بسارابیا"‌و "بوكوونیا" لە روسیە جیابۆوە‌و بە رۆمانییەوە هەڵپەسێردا. جولەكەكان زۆرتر هاتنە رۆمانی. ئەو زەحەمتكێشانەی پێشوو رووسیە، كە بە ناحەق بەهۆی بوونی بیروباوەڕێكی بلشویكی تاوانبار دەكران. لە ساڵی 1930 رۆمانی نزیك بە 8000 نەفەر هاووڵاتی جولەكە كە رادەیەكی كەمی ئەوان هۆگری كۆمەڵگەی رۆمانی ببون. لە وڵاتێك كە 70% كۆی حەشیمەتی ئەوان گوندنشین بوو، 70% لە جولەكەكان لە شارەكان ژیانیان دەكرد. دژەجولەكەیی هێمایەكی مەزنی لە فاشیزمی رۆمانی بوو. شەڕی دووهەمی جیهانی كە لە 1941 باڵكانی سەرتاپاگیر كرد كارەساتێك بۆ جولەكەكان بەئەژمار دێت. 

مەجارستان 

لە دوای شكستی ساڵی 1918 بارودۆخی ژیانی جولەكەكان لە مەجارستان نالەبار بوو. لە مەجارستان ـ كە دوای شەڕی جیهانی چووكەتر بوو ـ نزیك بە 400 هەزار جولەكە هەبوون كە 6% كۆی حەشیمەتیان پێك دەهێنا. جولەكەكانی سەرنجراكێشراو، پێش لە شەڕ گرینگترین هاوڕێیانی سیاسی سیاسەتڤانانی مەجاری بوون كە بەدەنگی ئەمانەوە، بۆ مانەوەی زۆرینەی رێژەیی خۆیان لە كۆی حەشیمەت پێویستییان هەبوو. دوای شەڕ، لە مەجارستان لانیكەم هیچ كەمینەیەك بێجگە لە جولەكەكان بونیان نەبوو.

سوسیالیستەكانی جولەكە لە رێژیمی "بلاكون" (لە ساڵی 1919) كەسانێكی ناسراو بوون. لە رەوتی "تێرۆری سپی" دا بە دوای رووخانی " كون"، دژەجولەكەیی دەستی پێ‌كرد. لە ساڵی 1920 یاساكانی دژەجولەكەیی نوێ بووە هۆی سنوورداركردنی ژمارەی كورسیەكان  كە خوێندكارانی جولەكە توانیبوویان لە زانستگەكاندا بۆ خۆیان بەدەست بێنن. بەم هۆییەوە لانیكەم دو سێهەمی خوێندكارانی جولەكە ناونوسیی كراو مەجبوور بە وازهێنان لە خوێندن كران.

لەو دەورانی شەڕدا، رێكخراوە فاشیستیییەكان لە مەجارستان هەبوو كە دژەجولەكەبوونی وەك پاژی ئیدئۆلۆژییان بوو. بەڵام بەو حاڵەشەوە شەڕی دووهەمی جیهانی سەری هەڵدا‌و بە دوای هۆڵۆكاست خەسارگەلێكی گرینگ لە جولەكەكانی مەجارستان كەوت.

یوگسڵاوی

یوگسڵاوی لە دوای شەڕ هەر دوو كۆكەڵگەی سفاردیك ( لە باشوور)‌و ئیشكنریك (لە باكوور)‌و 30 هەزار نەفەر جولەكە ئۆرتدۆكس (لەكۆیی 68 هەزار نەفەر) ئەژماردوە. زۆربەی جولەكەكانی یوگسڵاوی لە شارەكان لە رێگەی بازرگانییە ژیانیان دەكرد. ژمارەیەك لە جولەكەكانی كرواسییش وەكیل، پزیشك‌و یان بانكدارەكان ناسراو بوون. 

لە ناوچەكانی نزیك سنووری ئۆتریش تا رادەیەك دژەجولەكەیی هەبوو، بەڵام جولەكەكان بەردەوام پێوەندییەكی  باشیان دەگەڵ دەوڵەتی سربستان هەبوو ‌و ئەم دۆخەش لە چوارچێوەی یوگسڵاوی لە قۆناخی نێوان دوو شەڕیش درێژەی هەبوو. "یاسای كۆمەڵگە ئایینییەكانی جولەكەكان" لە ساڵی 1929 گەرنتیدەری گەشەی سەربەخۆییانەی كۆمەڵگەی جولەكەكان‌و خاوەن پشتگیری دەوڵەت بوو و ئەمەش راست لە كاتێكدا بوو كە گرنگیدان بە كەمایەتییەكانی دیكە لەگەڵ دڕدۆنگی (تردید) هاوكات بوو. لە ساڵی 1928، نزیك بە 71 هەزار نەفەر جولەكە لە نێوان حەشیمەتی 15 میلیۆنی یوگسلاوی هەبوو. كاتێك كە نفووزیی نازییەكانی لە ساڵی 1940 لە باڵكان زیادی كرد، دەوڵەتی "قانوون سهمیە" پەسند كرد‌و ژمارەی جولەكەكان لە ئاستێكی باڵادا سنووردار كرد. لە ئۆكتۆبری ساڵی 1940، جولەكەكان بە پێی ئەم یاسایە، هەڵكەوتوویی كۆمەڵایەتیی یەكسانی خۆیان لەدەست‌ دا. بەڵام تا كاتی هێرشی نازییەكان لە ساڵی 1941 هیچ پێكدادانێكی فیزیكی رووی نەدا. 

بولغارستان

لە ساڵی 1934 لە 6 میلیۆن بولغاری، 48 هەزار نەفەر جولەكە بوون. 95% لە جولەكەكانی بولغارستان لە شارەكان دەیان كە نیوەی حەشیمەتی "سوفیە" ـ پێتەخت‌و گەورەترین شاری بولغارستان ـ دەژیان. جولەكەكان لە ژیانێكی كۆمەڵایەتی تا رادەیەك لەبار نەبوون بەڵام لە بازرگانیدا سەركەوتوو بوون. لە لایەكی دیكەوە هیچ كام لە بەشەكانی ئابووری لەژێر دەسەڵاتی جولەكەكان نەبوو‌و رقی كەمتریان بە نیسبەت ئەوان هەبوو. لە رۆنانی (روی هم رفتە) جولەكەكانی بولغارستان بە شێوازگەلێكی جۆراوجۆر ژیانیان دەبردەسەر، بەڵام ئازاریان بۆ كەس نەبوو. گرووپەكانی ناوچەیی سەهیۆنیستی چالاك بوون‌و سیستمی فێركاری (اموزشی) جیاوازی‌و لەباریان بۆ خۆیان پێك هێنابوو كە خەرجەكە پتر لە لایەن كۆمەڵگەی جولەكەوە دابین دەكرا. لە گەڵ ئەوەیكە دژەجولەكەیی لە بولغارستان هەبوو بەڵام ئەمە بە لاسایی كردنەوە لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكانی رۆژئاوایی بوو. تا دەیەی1930 ئەم كارەش كاریگەرییەكی كەمی هەبوو بەڵام نفووزیی نازییەكانی ئاڵمان بووە هۆی گوشارێكی راستەوخۆ بۆ سەر جولەكەكان. 

گرووپە دژەجولەكەكان لە دەیەی 1930 پەسەندنێكی ئارامیان هەبوو بەڵام لەگەڵ دەستپێكی شەڕ(دووەمی جیهانی)‌و بەرزبوونەوەی هەڕەشە جیدییەكان بۆ سەر گەشەسەندی زێدی كرد. 

یونان

كاتێك كە سالۆنیكا لە ساڵی 1930 درایە یونان، كۆمەڵگەی جولەكە بەرەو پێشكەوتون چوو، بازرگانی ئەم شارە لەگەڵ چوونە دەرەوەیی چوارچێوی مەقدونیە لە كەوتە ژێردەسەڵاتی ئاتێنییەكان. لە ساڵی 1917 بەشێكی گەورەی شار ئاگر تێبەردا‌و سووتاو دەسەڵاتدارەكانی یونانی بە ئەنقەست چاكسازیكرنەوە (بازسازی) رێكخراوەكان‌و دامەزراوە جولەكەییەكان بۆ ماوەیەكی درێژخایەن وەدوا خست. بارودۆخی شۆڤێنیستەكانی یونان لە ساڵەكانی نێوان دوو شەڕی ببوە یەك كێشە. رق‌و نیگەرانی لە ئاسایش جولەكەكان بۆوە هۆی داخستنی دوكانەكانیان‌و قەتڵ‌و عامی جۆراوجۆریان، هەورەها كە لە ساڵی 1931 یەكێك لە ناوچەكانی جولەكەنشین شار ئاگر تێ‌بەردرا. دیكتاتۆری "متاكساس" (حوكومەتی یونان) ئەم جۆرە ئاڵۆزییەی بە سەركوتی هەستی خەڵكی راگرت بەڵام نەیتوانی بەم رق‌و كینە (لە ئاسایشی جولەكەكان) كۆتایی بهێنێ‌. لە كاتی دەست‌ پێ‌كردنی شەڕی دووهەمی جیهانی لە ساڵی 1939 دەستی پێ‌كرد‌و جولەكەكانی یونان 75هەزار نەفەر بوون كە نزیك بە 50 هەزار نەفەر لەوان لە سالۆنیكا ژیانیان دەكرد كە بەشێكی سەرەكیی لە حەشیمەتی شاریان پێك‌دەهێن. هەروەك جولەكەكانی دیكەی باڵكان، شەڕێكی هاوبەشیان بە نیسبەت هەر قۆناخێك بۆ جولەكەكانی یونان بەدواوە بووە. 

ئاكام

هەر چەند جولەكەكانی باڵكان لە نالەبارترین دۆخدا ژیان بەسەر دەبەن، بەڵام ئەزموونی ئەوان لە قۆناخی نێوان دوو شەڕدا، نیشانی داوە كە ناسیونالیزم‌و تەنانەت ویلسۆن لەوان (مافی نەتەوەكان لە دیاریكردنی چارەنووسی خۆیان)یش ناتوانێ‌  هەموو پێداویستییەكانی خەڵكانی ناوچەی باڵكان هاوكات دابین بكا. جولەكەكان دەگەڵ كۆمەڵێك لە نالەبارترین رەوشا رووبەڕوو بوون بەڵام زۆربەی دیكەیان لە كەمایەتییە قەومییەكانیش لە مۆدێلی حكوومەتی دەوڵەت ـ نەتەوە لەگەڵ بوونی ئەم مۆدێلەی دەوڵەت ـ نەتەوە كە "هەر دەوڵەتێك تەنیا گرووپێكی نەتەوەیی لەخۆیدا جێ‌دەكاتەوە" خەسارێكی زۆریان لێ‌كەوت. 

رووداوەكان سیاسی سەدەی نۆزدە نیشان دەدا كە حكوومەتی چەند نەتەوەیی ناتوانێ‌ پێكدادانە نەتەوەییەكان كۆنترۆڵ بكا. سەدەی بیستەم ناسیونالیزمی سیاسییش لە چارەسەری كێشەكانی نێوان نەتەوەكان‌و لەگەڵ پێكهێنانی سەقامگرتوویی لە ناوچەكان، ژیانیان لە خۆیان لاواز نیشاندەدا. 

سەرچاوە:

گۆڤاری زرێبار، دەورەی نویێ‌ ژمارەی(7)/ ژمارەی 60، فایلی بزاڤەكۆمەڵایەتییەكان/ بەهاری 85