لە رۆمانەوە ... تا نەتەوە

توێژینەوەیەك لەمەڕ گوتاری (دیسكۆرسی) گێڕانەوەیی فارسی‌و كوردی

بەشی یەكەم 

ن: د.هاشم ئەحمەد زادە 

وەرگێڕان لە ئینگلیزییەوە بۆ فارسی: د.بەختیار سەجادی 

وەرگێڕان لە فارسییەوە بۆ كوردی: ئەفراسیاب گرامی 

پێشەكی 

خۆزگە ناچار نەدەبووم دەست پێبكەم، بەڵكوو خۆم لە نێو كۆگایەك لە واژەكان ئەبینییەوە‌و بەرزتر لە هەر چەشنە دەستپێكردنێك، دەست بەكار دەبووم. 

"میشێل فۆكۆ" 

1 ـ1 هەندێك تێبینی سەرەتایی 

سەرهەڵدانی دەوڵەت ـ نەتەوەكان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، لە نێوان دەیەكانی یەكەمی سەدەی بیستەمدا، كەم تا زۆر هاوكاتە لەگەڵ سەرهەڵدانی گوتار(دیسكۆرسی)ی گێڕانەوەیی نوێ. ئەم سەرهەڵدانە لانیكەم هاوكات پرسیاری خوارەوە دەخاتە بەرچاومان كە ئایا لە نێوان سەرهەڵدانی دەوڵەت ـ نەتەوەكان‌و رۆماندا پێوەندییەكی دوولایەنە هەیە یان نا. بیچمگرتنی دەوڵەت ـ نەتەوەكان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا ئاكامی رەوتێكی چڕ‌وپڕ‌و چەند رەهەندی بوو كە مۆدێڕنیزاسیۆن یەكێك لە كۆڵەكەكانی لە سەدەی نۆزدەهەمدا دامەزراند. رەوتی مۆدێڕنیزاسیۆن لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا فەزای فەرهەنگی خستە ژێر كارتێكەریی خۆیەوە‌و گۆڕانكارییەكی قووڵی لە شێوەی ژیانی نەریتی پێك هێنا. پرۆسەی پێكهاتنی شوناسە نەتەوەیی تاك نەتەوەكان بووە هێڵی رێبازی ئەو دەوڵەت ـ نەتەوەگەلەی كە تازە سەریان هەڵ دەدا. گەڕان بە دوای شوناسی نەتەوەیی‌و رابوونی خودئاگایی هاوكات بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی گوتاری گێڕانەوەیی (روایی) نوێ. زۆر لەسەر شوێندانەریی رۆمان لە سەرهەڵدانی نەتەوەكاندا جەخت كراوەتەوە. 

"رۆمان كە لە روانگەی مێژووییەوە هاوكات بووە لەگەڵ سەرهەڵدانی نەتەوەكاندا‌و ئەم كارەش لە رێگای بە ئۆبژكتیڤ كردنی "یەكێك لەوانی دیكە"ی بوارەكانی ژیانی نەتەوەیی‌و، لاسایی كردنی پێكهاتەی نەتەوەیی بەڕێوەی بردبوو، خۆی تێكەڵاوێكی تەواو روون لە زمانەكان‌و شێوازە جۆراوجۆرەكانە. لە روانگەی كۆمەڵایەتییەوە، رۆمان پاڵی بە رۆژنامەوە دا كە خۆیشی یەكێك لە ئامرازە سەرەكییەكانی چاپەمەنیی نەتەوەیە، رۆمان یارمەتی بە ئیستانداردیزەكردنی زمانی دا، خوێندەواریی گشتی بەرز كردەوە‌و پرسە ناڕوونە دوولایەنەكانی سڕیەوە. رۆمان زیاتر لە بەستێنەكانی دیكە شوێندانەر بوو. شێوازی دەربڕین لە رۆماندا دەرفەتی بە خەڵكی دەدا كە كۆمەڵگایەكی تایبەت كە هەمان نەتەوە بوو، وێنا بكەن" (برنان، 49: 1990)" 

بەم شێوەیە سەرهەڵدانی رۆمان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا خۆی یەكێك لە ئاكامەكانی رەوتی مۆدێڕنیزاسیۆن بوو. بە چاوخشاندنێكی خێرا بەسەر مێژووی رۆمان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا (رۆمانی فارسی، توركی، عەرەبی) ـ قانوون پەروەر 1998، سزمان 1998، هامارنە 1998، میر 1998) ئەم خاڵە دەردەخات كە سەرهەڵدانی رۆمان خاوەن تایبەتمەندییەكی لاسایكەرەوە بووە. تەمەنی رۆمانی ئورووپایی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا نزیك بە سێسەد(300) ساڵ بوو. لە حاڵێكدا لە نێو فارسەكان، عەرەبەكان، توركەكان، رۆمان لەم بڕگەیەكی تایبەتییەدا هێشتا لە سەرەتای فراژووبووندا بوو.

ئەگەرچی لە روانگەی هەندێك كەسەوە، "داسەپاندنی گوتارە نەتەوەیییەكان بەسەر رۆماندا ئیدی ئیمكانی نیە" (ماسی، 1:1990) بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هەوڵانە بۆ خوێندنەوەی رۆمان لەسەر بنەمای تایبەتمەندییە زەقەكانی نەتەوەوە شكڵی گرتووە. ئەم مەسەلەیە بە تایبەتی لە بارەی شێوە جۆراوجۆرەكانی رۆمانەوە جێگای باسە، واتە لە بارەی رۆمانە فارسی‌و كوردییەكانەوە راستە. وێلێ‌و وارێن (50:1956) وەبیری دەهێننەوە كە "ئەدەبیات یەكێكە هەروەك كە هونەر‌و مرۆڤایەتی یەكێكن". لەگەڵ ئەمەشدا، هەر نەتەوەیەك تایبەتمەندیی دەگمەنی هەیە‌و هێشتا ئەستەمە باوەڕ بكەین كە ئارمانجی "گوتە" لە بارەی "ئەدەبیاتی جیهان"ەوە جێَگای تێڕامان بێت. بە گەڕانەوە بۆ ئەدەبیات لەسەر بنەمای رەچەڵەكە نەتەوەییەكانەوە ئەزموونێكی شیاوە. وشەگەلێك وەكوو "ئەدەبیاتی ئەمریكا"، "ئەدەبیاتی ئاڵمان"، "ئەدەبیاتی سوید"‌و ... هتد لانیكەم بە تەواوی توێژینەوە ئەدەبییەكانی جیهاندا بەرچاو دەكەون. هەنووكە پرسیارێك دێتە ئاراوە كە چ هۆكارێك دەقێكی نووسراو دەكاتە موڵكی نەتەوەیەك؟ بە واتایەكی دیكە، چ هۆكارێك دەقێك دەكاتە ئەمریكایی یان رووسی؟ ئایا ئەم هۆكارە تەنیا زمانە؟ ئەگەر وایە كەواتە بۆچی ئەدەبیاتی ئەمریكا، ئینگلیزی‌و كانادا لەیەكتر جیا دەكاتەوە، سەرەڕای ئەوەش هەموو ئەوانە بە زمانی ئینگلیزی نووسراون؟ وا دیارە كە ئەدەبیاتی نەتەوەیی تەنیا بە هۆی تایبەتمەندییە زمانناسییەكانییەوە دیاری ناكرێت. ئەم راستییە كە نەتەوەكانی وەكوو بلژیك، سوئیس‌و ئوتریش بوونیان هەیە بەڵام بە زمانی تایبەت بە خۆیان ناناسرێن، نابێتە هۆی ئەوەی كە ئێمە ئاماژە بە "ئەدەبیاتی نەتەوەیی"یان نەكەین. ئایا شووناسی ئەتنیكی نووسەرێك شووناسی نەتەوەیی بەرهەمەكەی دیاری دەكات؟ ئایا بەرهەمی نووسەرانێك كە لە روانگەی ئەتنیكییەوە كوردن، بەڵام بە فارسی دەنووسن، بەشێك لە ئەدەبیاتی فارسین یان ئەدەبیاتی كوردی؟ ئایا "كۆنراد"لە گەڵ ئەوەی كە خەڵكی "لێهستان"ە رۆماننووسێكی ئینگلیسییە یان لێهستانی؟ چ هۆكارێك دەقێك دەكاتە دەقێكی كوردی یان فارسی؟ چ پێوەندییەك لەنێوان نەتەوە‌و ئەدەبیاتدا هەیە؟ ئەگەر بنەمای نەتەوەبوون لەسەر بنەمای جیاوازییەكانی نێوان نەتەوەكانە، ئەم جیاوازییانە چۆن لە نێو ئەدەبیاتدا رەنگ دەدەنەوە‌و یان پێوە خەریك دەبن؟ ئایا ئەدەبیات لە خوڵقاندنی ئەم جیاوازییەدا بەشدارە؟ ئەدەبیات چۆن وەكوو هۆكارێك لە پرۆسەی نەتەوەسازیدا بەكار دەهێنرێت؟ ئایا ئەدەبیات بریتییە لە تایبەتمەندییە بنەڕەتییەكان لە پێوەندی لەگەڵ هەمان نەتەوەبووندا؟ یان ئەمە كە لە رووی كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەوە پێكهێنراوە؟ ئامانج لەم توێژینەوەیە، تاوتوێكردنی ئەم پرسیارانە لە چنراوەیەكی(بافت) فارسی‌و كوردیدایە.

 چەمكی ئەدەبیاتی نەتەوەیی زۆر ئاڵۆزە‌و هێنانەبەرباسی پێناسەی دیار‌و روون لە وەها دیاردەیەكەوە دژوارە. وا دیارە كە پێویستیی بە رەوانیشاندانی شوناسێكی نەتەوەیی پێكهێنراو كە لە بنەڕەتدا سیاسییە، بوار بۆ بیرۆكەی ئەدەبیاتی نەتەوەیی دەڕەخسێنێ ئەگەرچی دوورە لە بونیادگەراییەوە، بەڵام بەجێگای ئەو درووستكراوە. مەسەلەی "ئەدەبیاتی نەتەوەیی هێند" دەرخەری دژواریی چەمكی "ئەدەبیاتی نەتەوەیی"یە. "ساچیداناندان (15 : 2001)، لەگەڵ ئاماژەكردن كردن بە بەشێك لە نووسەرانی هێندی كە بە زمانەكانی هێندی، مالایالام، تامیل، بنگاڵی، ئۆردوو‌و پەنجابی دەنووسن‌و وەكوو نووسەری "ناوچەیی" باسیان لێ وە دەكرێ، ئەم پرسیارە دەخوڵقێنێ كە نووسەرانی راستەقینەی هێندی كێن؟ ئەو ئەم پرسیارە دێنێتە ئاراوە كە ئایا "كالیداسا" كە بە زمانی "سانسكرێتی هێندی"ی دەنووسێ یان "ویكرام سێت" كە بە زمانی باوی ئینگلیزی هێندییەكان دەنووسێ، نووسەرە هێندییەكانی راستەقینەن یان نا؟ گرینگترین باسەكەی ئەو ئەمەیە كە "ئەدەبیاتی نەتەوەیی هێند"، تێكەڵاوێكە لە بەرهەمگەلی ئەدەبییە كە بە زمانە جۆراوجۆرەكانی هێندی نووسراون. ساچیداناندان روونی دەكاتەوە كە ئەدەبیاتی نەتەوەیی تەنیا تایبەت بە زمانێكی تایبەت نیە. 

ئەم توێژینەوەیە هەوڵێكە بۆ تاوتوێكردنی سەرهەڵدانی رۆمانی كوردی‌و فارسی بە مەبەستی نیشاندانی پێوەندیی نێوان خودئاگایی نەتەوەیی‌و سەرهەڵدانی رۆمان وەكوو گوتارێكی گێڕانەوەیی نوێ. سەركەوتنی ناسیونالیزمی ئێرانی لە پێكهێنانی "دەوڵەت ـ نەتەوە"ی ئێران‌و بەردەوامی ناسیونالیزمی كوردی بە بێ دامەزراندنی دەوڵەت ـ نەتەوەی كوردی، نموونەگەلێكی شیاون بۆ تاووتوێكردنی باسەكەم لەمەڕ پێوەندیی نێوان رۆمان ‌و گەڕان بە دوای شوناسی نەتەوەییدا ئامادە دەكات. 

1ـ 2 ئامانج لە توێژینەوە 

ئەم توێژینەوەیە خەریكی لێكدانەوەی ژانری ئەدەبی رۆمان لە ئەدبیاتی فارسی‌و كوردیدایە‌و لەسەر پەیدابوونی رۆمان ‌و هۆكارەكانی پێكهێنەری سەرهەڵدانەكە چڕ دەبێتەوە‌و بواری پەرەپێدانی هەڵدەسەنگێنێ. توێژینەوەی بەردەم بە پێداچوونەوە بەسەر بەرهەم‌و كاریگەرییەكانی هەندێك لە تیۆریداڕێژەران لە بارەی شرۆڤە‌و راڤەی سەرهەڵدانی رۆمانەوە هەوڵ دەدا، كۆڵەكە نەزەرییەكان بۆ توێژینەوەی سەرهەڵدانی رۆمان لە ئەدەبیاتی كوردی‌و فارسیدا دەستنیشان بكات. نووسەر بە خوێندنەوەی دە رۆمانی كوردی‌و فارسی، هەوڵ دەدا جیاوازییەكانی دنیای گێڕانەوەیی‎یان وەسف بكات. ئەم توێژینەوەیە بوارە جۆراوجۆرەكانی تایبەتمەندییە سیاسی، جڤاكی‌و فەرهەنگییەكان‌و پرۆسە گۆڕانهەڵگرەكان لە دنیای رۆمانەكانی فارسی‌و كوردییدا نێواخندۆزی دەكات. بە پێی باوەڕی "ئەندرسۆن (335: 1998) كە لە تیۆرییەكانی كتێبی "كۆمەڵگا خەیاڵییەكان"دا وەرگیراوە، پێوەندیی نزیكی نێوان رۆمان‌و نەتەوەی لە نیوەی دووهەمی سەدەی بیستەمدا تا رادەیەك كەمڕەنگ دەبێتەوە. توێژینەوەی ئێستا بە دوای ئەوەوەیە هەتا نیشان بدات كە ئایا ئەم پێوەندییە لە بارەی رۆمانەكانی كوردی‌و فارسیش كەمڕەنگ بۆتەوە یان هێشتاكە دەست لـێ‌نەدراو ماوەنەتەوە. ئایا بە لەبەرچاوگرتنی بوونی ئەم پێوەندییە، جیاوازیی لە نێوان رۆمانەكانی كوردی‌و فارسیدا هەیە؟ 

بنەمای ئەم توێژینەوەیە لەسەر رامانی نەتەوە بە واتای "كۆمەڵگەیەكی خەیاڵی"یەوە راوەستاوە. ئێران لە كاتی سەرهەڵدانی وەكوو دەوڵەت ـ نەتەوەیەك بەشێویەكی بەردەوام هەوڵی داوە تا شوناسی نەتەوەیی یەكدەست، بەسەر حەشیمەتی فرەچەشنی لە روانگەی ئەتنیكییەوە بسەپێنێ. لەگەڵ ئەمەی كە، مەسەلەی نەتەوایەتی هێشتا بێ چارەسەر ماوەتەوە. لاوازیی ناسیونالیزمی ئێرانی لە پرۆسەی نەتەوەسازیی بە پێی نۆرمە دێموكراتیكەكان‌و ئەسڵەكانی شارۆڤەندیی ئازاد بووە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوە جۆراوجۆرە بەرگرییەكان بە دژی وەها سیمایەكی گشتخواز. ناسیونالیزمی كوردی دژكردەوەیەك بوو بەرامبەر حاشاكردنی حقووقی نەتەوەیی‌و دێموكراتیكەكان.  ئەدەبیاتی كوردی وەكوو ئامرازێك بۆ پێكهاتنی شوناسێكی جیاواز لە شوناسی سەپێنراو كەڵكی لێ وەرگیرا. شوناسی نەتەوەیی هەروەكوو هەر جۆرە شوناسێكی دیكە هەمیشە "جیاوازی"ی وەكوو پێشبار دادەنێت ‌و بنەماكەی لەسەر بنەمای پێوەندیی "خود"‌و "ئەوی دیكە"یە. لەم روویەوە بە تەواوی عەقڵانییە كە ئەم جیاوازییانەش لە ئەدەبیاتی كوردی‌و هەم لە ئەدەبیاتی فارسیدا بەدوای دەكەوین. ئەم توێژینەوە خاڵی سەرنجڕاكێشی لەسەر بنەمای بیچمگرتن‌و پێكهاتەی شوناسە نوێیەكان چڕ ئەبێتەوە كە لەمەڕ ئێرانییەكان‌و كوردەكانەوە لە رێگای گوتاری ئەدەبییەوە دەركەوتووە. 

بەستێنی ئەم توێژینەوەیە سەرهەڵدانی دەوڵەت ـ نەتەوەیە لە نموونەی پێوەندیدار بە ئێران‌و لاوازیی ناسیونالیزمی كوردی لە پرۆسەی پێكهێنانی دەوڵەت ـ نەتەوەدایە. باسەكە لێرەدایە كە رۆمان وەكوو شێوازێك لە گوتاری ئەدەبی بنەمایی‎یە كە بیچمە نوێیەكانی زەینییەتی لە كۆمەڵگا مۆدێڕنەكانی ئێرانی‌و كوردیدا لەسەر دامەزراوە‌و ئەم بیركردنەوەیە بە واتای ئاگایی‌و پێوەندییەكانی دەسەڵات، شێوازەكانی پێوەندیی دەسەڵات دیاری دەكات تا سنوورەكانی گۆڕان لە نێوان بیاڤە گشتیی‌و تایبەتەكاندا پێناسە دەكاتەوە. كارگەریی نەبوونی دەوڵەت ـ نەتەوە لەسەر بوارەكان ـ كە پێشتر باسكراوە ـ لە كۆمەڵگای كوردیدا، دەكەوێتە بەرباسەوە. ئەمە بنەمایەكی باشە بۆ نێوان رۆڵی دەوڵەت ـ نەتەوە و نەبوونی دەوڵەت ـ نەتەوە لە پێكهاتەی بیچمە نوێیەكانی زەینییەت دەڕەخسێنێ. 

توێژینەوەی بەردەم، بواری بەراوردكاری هەیە. رۆمانەكانی كوردی‌و فارسی هەم لە رووی سەرهەڵدانەوە‌و هەم لە رووی پێوەندیی نەتەوەییانەوە ئەم دەرفەتە دەدات تا بوونی ئەدەبیاتی نەتەوەیی جیاواز لەمەڕ دەوڵەت ـ نەتەوە‌و نەتەوەی بێ دەوڵەت تاوتوێ بكەین. ئەم توێژینەوەیە سەرهەڵدانی رۆمانی لە ئەدەبیاتی فارسی‌و كوردیدا بە ریز دەخاتە بەر شرۆڤەوە‌و دواتر كاریگەریی دەوڵەت نەتەوە لە خێراتربوونی پەرەسەندنی رۆمانی فارسی ‌و هاوكات لەگەڵ ئەویشدا درەنگ سەرهەڵدان‌و نەزۆك مانەوەی رۆمانی كوردی بووە كە نەبووی دەوڵەت ـ نەتەویەكی كوردی نیشان دەدات. لە هەمان حاڵدا، ئامانج لەم توێژینەوەیە دنیای رۆمانی كوردی‌و فارسی‌و تاوتوێكردنی جیاوازیی نێوەرۆكەكانیانە. بە بەراوردكردنی رۆمانی كوردی‌و فارسی ‌و بە تایبەتی سەرهەڵدان‌و "دنیا دروستكراوەكان"نیان ئامانجی توێژینەوەیە كە شتێكی زیاتر لە توێژینەوەیەكی تەواوە‌و لە پێوەندی لەگەڵ دەروون یان شوێندانەرییان لەسەر یەكتردایە. لێرەدا ئامانج بەراورد‌و شرۆڤەی رۆمانی كوردی‌و فارسی، سەرهەڵدان‌و پەرەسەندنیان هاوكات لەگەڵ مۆدێڕنیزاسیۆن، ناسیونالیزم‌و نەتەوەسازییە. ئامانج لەم توێژینەوەیە هەروەها نێوەرۆكی رۆمانە هەڵبژێردراوەكانی نەتەوە ـ دەوڵەتێك، واتە رۆمانە فارسیەكان لەگەڵ رۆمانی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت، واتە رۆمانە كوردیەكانە. 

لەگەڵ ئەمەشدا، لە نێوان رۆمانی كوردی‌و فارسیدا رەنگە ناڕەزایەتییەكی لۆژیكی بە نیسبەتی رەوایی‎دان بە وەها كردەوەیەكەوە هەڵگیرسێنێت. لە حاڵێكدا ئەدەبیاتی فارسی لە دۆخێكدا دەڕسكێت كە تایبەتمەندیی بوونی دەوڵەت ـ نەتەوەی هەیە. ئەدەبیاتی كوردی بەرهەمی نەتەوەیەك بە ناوی خەڵكی كوردە‌و تا ئێستاش بە پێگەی نەتەوە وەكوو دەوڵەت نەگەیشتووە. "چەمكی ئەدەبیاتی بەراوردی چەمكێكی باسهەڵگرە" (وێلك و وارێن، 46: 1956)‌و رێكەوتنێكی كەم لە نێوان توێژەران لە پێوەندی لەگەڵ ئەسڵەكانی بەراوردكاریدا هەیە. لە رووی مێژووییەوە، "ئەم خاڵە كە بەردەوام هاتۆتە ئاراوە‌و ئەم تیۆرییەش لە پراكتیكدا بەناوبانگە كە بیاڤی ئەدەبیاتی بەراوردی دەبێ تایبەت بە ئەدەبیاتی نەتەوەیی پێوەندیدار بە یەكترەوە لە فەرهەنگێكی هاوبەشدا كە زۆرجار مەبەست ئەدەبیاتی ئورووپا‌و ئەمریكای باكوورە" (ماینر، 20: 1990). ماینر (هەمان سەرچاوە)، ئەم بواری سنورداركردنەی ئەسڵی نەریتی‌و جێگرتوو بۆ ئەدەبیاتی بەراوردی بە دروستی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. "لەگەڵ ئەمەی كە بۆچی "ئەدەبیاتی بەراوردی" ئێمە نابێ بە بێ نیو كورەی رۆژهەڵاتی‌و باشووری بێت"؟ چوونە ژێر پرسیاری بەستێنە سوننەتی‌و جێگرتووەكانی بەراوردكاری لە لایەن ماینرەوە، بەراورد كردن لە بواری رۆژهەڵاتی واتە كوردی‌و فارسی لەم توێژینەوەیەدا دەڕەخسێنێ. ئەدەبیاتی فارسی كلاسیك زۆرتر شانازی پێوە كراوە. چلۆفسكی (485: 1999) بە ئاماژەدان بە سیمای شانازی پێوەكراوی ئەدەبیاتی كلاسیكی فارسی لە ئورووپای رۆژئاوادا "بە تایبەتی لە رەوتی بزووتنەوەی رۆمانتیك"دا وەها دەنووسێ "ئەدەبیاتی كلاسیكی فارسی جێگای شانازی بووە‌و تەنانەت لە روانگەی نووسەرانێك وەكوو "گوتە" یەكێك لە چوار كۆڵەكەی سەرەكیی ئەدەبیاتی جیهان بە ئەژمار دێت" ئایا رۆمانی فارسی كە سەر بە ئەدەبیاتێكی هەزارساڵەیە لەگەڵ رۆمانی كوردی كە سەر بە سوننەتی ئەدەبی نووسراو بە 200 ساڵەیە، دروستە؟ ئەنیسكلۆپیدیای رۆمان، كە لە (1613) لاپەڕەدایە و لە نووسینی شیلینگر (ب 1998)، لانیكەم هەموو ئەدەبیاتی نەتەوە سەرەكییەكان لەخۆدەگرێ. لە حاڵێكدا كە لەم بەرهەمەدا پێنج لاپەڕە بۆ رۆمانی ئێرانی تەرخان كردووە، ناوێك لە رۆمانی كوردی نەبراوە. هەنووكە ژمارەی رۆمانەكان لە ئەدەبیاتی فارسیدا زیاتر لە ژمارەی رۆمانەكان لە ئەدەبیاتی كوردیدایە. ئایا بەراوردی رۆمانی كوردی‌و فارسی لۆژیكی‌و عەقلانییە؟ 

گومانی تێدا نیە كە دۆخی ناسیونالیزمی فارسی ‌و كوردی‌و ئەدەبیاتی فارسی‌و كوردی بە شێوەیەكی بەرچاو جیاوازییان هەیە. یەكەم، واتە ناسیونالیزمی فارسی، هەموو كات پێگەیەكی بەرزتری هەبووە لە حاڵێكدا دووهەمی، واتە ناسیونالیزمی كوردی، پێگەیەكی نزمتر‌و ژێردەستە‌و پەرەنەسەندووی هەبووە. لەگەڵ ئەمەشدا، لەوێڕا كە هەم ناسیونالیزم‌و هەم رۆمان بێ‎دڕدۆنگی بەرهەمی مۆدێڕنیتە‌و مۆدێڕنیزاسیۆنن. خوێندنەوەی بوارە جۆراوجۆرەكانی لەگەڵ ئەوەشدا كە بارودۆخی جیاوازیشیان نامەنتقی ‌و ناعەقڵانی نیە لەم روویەوە ئەسڵەكانی بەراوردكردن لە سەر بنەمای جیاوازیی راوەستاوە. دەتوانین بڵێین كە خوێندەوەی ئێستاكە، ئەدەبیاتی كوردی‌و فارسی لە بەراوردكردن بە پێی ئەسڵەكانی كەم تا زۆری قبووڵكراوی "بەراوردی"یە، بەراورد ناكرێن. بە جێگای ئەوە، ئەم توێژینەوەیە هەركام لە بوارگەلێكی جیاوازەوە شرۆڤە دەكرێت‌و لە ئاكامدا هەوڵَ دەدرێ لەسەر بنەمای پێوەندیی نێوان رۆمان ‌و ناسیونالیزم لەگەڵ یەكتردا بەراورد بكرێن. لەوێڕا كە ئامانجی توێژینەوەكە هەڵسەنگاندن‌و دیاریكردنی رادەی چۆنایەتی ئەدەبیاتەكانی جێگای باس نیە‌و چوونكە رۆمان سەر بە سەردەمی مۆدێڕنەیە. لە روانگەی ئاكادمیكەوە باشترە مێژووی رۆمان لە دوو خاڵدا كە لە زۆر لایەنەوە پێكەوە جیاوازییان هەیە، شرۆڤە بكرێت.  وادیارە كە تایبەتمەندییەكانی جیهان بە خێرایی لە حاڵی گۆڕاندایە‌و پێوەندیی نێوخۆیی روو لە گەشەی نەتەوەكان، بەراوردەكان زۆرتر و زۆرتر ئاسایی دەكات. "چەئا(3: 1993)" بە درووستی لەسەر ئەم باوەڕەیە كە "ئەوڕۆكە ئیدی بەراوردكردن، مەسەلەیەكی هەڵبژێردراوی تایبەتی‌و دەستكرد نیە. نائاشناكردنی بەردەوامی ژیانی رۆژانەی ئێمە لەلایەن پرۆسەگەلی جیهانیسازییەوە، بەراوردكاری وەكوو ئاسۆیەكی حاشاهەڵنەگر‌و تێنەپەڕ‌و تەنانەت ناخودئاگا‌و نەست دەردەخات". 

لەم روویەوە، ئامانجی ئەم توێژینەوەیە جیا لە خاڵەكانی سەرەوە، خستنە بەر تاوتوێكردنی ئەم مەسەلەیە كە چۆن تایبەتمەندییە دەگمەنەكانی نەتەوەیەكی ئێرانی‌و نەتەوەی كورد لە رۆمانەكانی كوردی‌و فارسی دروست دەكرێن. بە واتایەكی دیكە، تا ئەو شوێنەی كە بە سەرهەڵدان‌و نێواخنیانەوە پێوەندیی هەیە، جیاوازی نێوان رۆمانەكانی كوردی‌و فارسی چیە؟ گرینگترین پرسیارەكانی توێژینەوەیی لەم توێژینەوەیەدا لێرەدایە كە رۆمانە فارسییەكان‌و رۆمانە كوردییەكان چ كاتێك سەریان هەڵداوە؟ هۆكارەكانی بوارخۆشكردنی سەرهەڵدانی رۆمان وەكوو یەكێك لە ژانرە نوێیەكانی ئەدەبیات لە ئەدەبیاتی كوردی‌و فارسیدا كامانەن؟ تایبەتمەندییە دەگمەنەكانی رۆمانە كوردی‌و فارسییەكان كامانەن؟ 

1ـ 3 تیۆری‌و میتۆدی لێكۆڵینەوە 

توێژینەوەكە جیا لە پێشەكییەكە‌و بەشی دووهەمی كە روانگەیەكی گشتی لەمەڕ رۆمانە، دوو پاژ لەخۆ دەگرێت كە پاژی یەكەمی بریتییە لە دوو بەشی دیكە، واتە بەشەكانی سێهەم‌و چوارەمیش لە خۆ دەگرێت كە پێشبوار‌و بەستێنی سەرهەڵدانی رۆمانی كوردی‌و فارسی دەڕەخسێنێ‌و تا ئەو شوێنەی كە پێوەندیی بە بەشی یەكەمەوە هەیە میتۆدی یەكەم لەسەر بنەمای توێژینەوەگەلێكە كە پێوەندی بە ئەدبیاتەوە هەیە. بە لەبەرچاوگرتنی بەستێنەكانی سەرهەڵدانی رۆمان لە ئەدەبیاتی فارسی‌و كوردیدا، هەندێك لە گرینگترین هۆكارەكانی شوێندانەر لە شكڵگرتنی رۆمانی فارسی‌و كوردیدا دەخرێتە بەرباس‌و راڤەوە. بە چاوخشاندنێك بەسەر رەوشی جڤاكی‌و سیاسی لە بواری فارسی و كوردیدا، سەرهەڵدانی ناسیونالیزمی كوردی وەكوو هۆكارێك كە هەم لە سەرهەڵدانی رۆماندا شوێندانەر بووە‌و هەم كەڵكی لێ‎وەرگرتووە، تاوتوێ دەكرێت. مۆدێڕنیزاسیۆنی كۆمەڵگای فارسی‌و كوردی، رۆژنامەگەری، وەرگێڕان‌و پیشەی چاپیش لەمەڕ ئەدەبیاتی فارس‌و هەم لە مەڕ ئەدبیاتی كوردی بە وردی باسی لـێ‌وەدەكرێت. 

بابەتی پاژی دووهەمی ئەم توێژینەوەیە، راڤەی پێنج رۆمانی فارسی‌و پێنج رۆمانی كوردییە. كات‌و شوێنێك كە بۆتە هۆی هەندێك لە سنوورداركردن لە روانگەی بەرینی جوغرافیایی‌و زمانەوە، پێوەندی بە رۆمانی فارسیەوە هەیە. لەم توێژینەوەیەدا ئەدەبیاتی فارسی پێكهاتوو لە ئێراندا لەسەر بنەمای سنوورەكانی ئێستا قەبووڵ كراو لە روانگەی نێونەتەوەیی‎یەوە دەناسرێ. ئەم تێڕوانینە بە مەبەستی ئەوەیە كە ئەدەبیاتی نووسراو بە زمانی فارسی واتە ئەدەبیاتی تاجیك‌و ئەفغانستان ناگرێتەوە.ئەگەرچی ئەدەبیاتی كۆچیش بەشێكی گرینگ لە ئەدەبیاتی فارسی بووە‌و ئەم توێژینەوەیە رۆمانە فارسییەكانی بەرهەمی كۆچ‌و رەوندایەتی لەخۆ ناگرێت. ئەگەرچی زمانی فارسی تەنیا زمانی فەرمی پەروەردە‌و فێركردن لە ئێراندایە، جیاوازییەكی وەهای لەگەڵ ئەدەبیاتی ئێرانی‌و ئەدەبیاتی فارسیدا نیە. ئەم راستییە نەتەنیا بۆتە هۆی كێشمەكێشە سیاسییەكان، بەڵكوو بۆتە هۆی پێناسەكردنی چەمكە ئەدەبییەكانیش. ئەگەر مەبەست لە ئەدەبیاتی ئێرانی، تەنیا ئەدەبیاتی فارسی بێت كەواتە ئەدەبیاتی پێكهاتوو لەو زمانگەلەی كە لە لایەن نەتەوەكانی دیكەوە لە ئێراندا قسەی پێ دەكرێت، چۆن ناودێر دەكرێ؟ من پێم وایە كە بە پێی لێ‎روانینێكی دێموكراتیكتر دەبێ لە چەمكی ئەدەبیاتی ئێرانی وەكوو چەمكێك كەڵكی لـێ‌وەربگیردرێت كە هەموو ئەدەبیاتەكانی پێكهاتوو بە زمانە جۆراوجۆرەكان لە ئێراندا ئەگرێتەوە. سنوورێكی دیكە لە پێوەندی لەگەڵ رۆمانی فارسی لێرەدا بە لەبەرچاوگرتنی ئەو رۆمانگەلەیە كە دوای شۆڕشی ساڵی 1979(1357) لە ئێراندا چاپ كراون. ئەم سنووردانانە تایبەت بەو گۆڕانكارییە بنەڕەتییەیە كە لە هەموو بوارە جۆراوجۆرەكانی جڤاكی، سیاسی، فیكری‌و ئەدەبیی ئێراندا هاتۆتە ئاراوە. شرۆڤەی ئەم گۆِرانكارییانە‌و كاریگەرییان لەسەر رۆمانی فارسی لە دوای شۆڕش‌و هەموو جیاوازییەكانی لەگەڵ رۆمانی فارسی پێش شۆڕش، لە مەجالی ئەم باسەدا نیە. دواین سنوورێك لە پێوەندی لەگەڵ رۆمانە فارسییەكاندا، ژمارەی كەمی رۆمانەكانە كە راڤە دەكرێت.

 لە بارەی رۆمانە كوردییەكانیشەوە دەبێ بڵێین هەندێك لە توخمە سەرەكییەكانی دیاركردن‌و هەڵبژاردنی پێنج رۆمانی كوردی لە رێگادایە. نەبوونی هیچ چەشنە یەكیەتییەكی قەزایی ـ سیاسی لە نێو كوردەكاندا وەكوو دەوڵەت ـ نەتەوەیەك، لێكۆڵینەوەی ئەدەبیاتی كوردی وەكوو "ئەدەبیاتی نەتەوەیی" دژوار كردووە. كێشەكانی پێوەندیدار بە پێناسەی ئەدەبیاتی كوردییەوە لە بەشی چوارەمدا دەرخرێـتە بەر راڤە‌و دەروونشیكارییەوە. دەتوانین بڵێین بە هۆی چارەنووسی كەم‌و زۆر هاوبەشی ناسیونالیزمی كوردی‌و جیا لە سیاسەتە لێكدابڕاوەكەی، چاوپۆشی كردن لە دابەشكردنی سیاسی‌و جوغرافیایی كوردەكان‌و سەرزەوینەكەیان بە نیسبەت ژیرانە دیارە. لەم روویەوە پێنج رۆمانی كوردی هەڵبژێردراوی كوردی تەنیا لە چوارچێوەی بەشێكی كوردستاندا نیە. بە هۆی هەڵكەوتەی پێشەنگایەتی كوردستانی عێراق لە شكڵگرتن‌و چاپەمەنیی ئەدەبیاتی كوردیدا دوو رۆمان لەم بەشەی كوردستان هەڵبژێردراوە. پێگەی ئێستای ئەدەبیاتی كوردی لە كوردستانی ئێران‌و گەشەكردنی رێژەیی ئەدەبیاتی كوردی لەوێدا، هەڵبژاردنی رۆمانێك لەم بەشەی كوردستان لە نێوان پێنج رۆمانی هەڵبژێردراودا بۆ ئەم دەستەیە كارێكی عەقڵانی دیاری دەدات. بە هۆی بارودۆخی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی كوردەكان، بەشی بەرچاو لەئەدەبیاتی كوردی لە دەرەوەی سنوورەكان لە حاڵی گەشە كردندایە. ئەم بەشە لە ئەدەبیاتی كوردی نەبوونی سەركوتی سیاسی دەرەتانی زۆرتری بۆ دەرخستنی شوناسی دەگمەن‌و جۆراوجۆری كوردەكانی رەخساندووە. لە راستیدا، هەر خوێندنەوەیەك‌و لێكۆڵینەوەیەك لە بواری رۆمانی كوردیدا كە رۆمانە كوردییەكانی دەرەوەی سنوورەكانی كوردستان لەبەرچاو نەگرێت، ئەو توێژینەوەیە ناتەواو و كرچ‌و كاڵ دەمێنێ. 

لە راڤەی رۆمانەكاندا سێ لایەنی سەرەكی لە هەر رۆمانێكدا هاتۆتە بەرباسەوە، سەرەتا كەسایەتییەكانی رۆمان‌و كورتەیەك لە چنین (plot)ەكەی باس كراوە. ئەم كارە رادەی تێگەیشتنی راڤە‌و هێماكان بۆ ئەم رۆمانگەلە تەنانەت بۆ ئەو كەسانەی كە نەیانخوێندۆتەوە، زۆر ئاسانتر دەكات، دواتر لایەنە جۆراوجۆرەكانی شێواز ، گۆشەی روانین، كات‌و شوێن لە هەر رۆمانێكدا شرۆڤە كردووە. ئەم كارە سیمایەكی تاڕادەیەك گشتیی لە رۆمانەكە‌و چلۆنایەتی‌و جێگرتوویی ئەدەبی باس دەكات. دووهەم، دنیای هەر رۆمانێك‌و لایەنە جۆراوجۆرەكانی سیاسی، جڤاكی، جینسی‌و مەزهەبییەكەی بە وردی وەسف دەكرێت‌و سێهەم پرسی شوناس، وەك هەر رۆمانێك كە هەوڵ بۆ دروستكردنی دەدا شكڵ دەگرێت، دەخرێتە بەرباسەوە. شوناس لێرەدا بەر لە هەر شتێك، هێما بۆ تایبەتمەندیگەلێكە كە لەگەڵ چەمكی گشتیی شوناسی نەتەوەیدان. پرسی شوناس‌و چۆنیەتی بەدەستهێنانی یەكێك لە گرینگترین راڤە‌و توێژینەوەكانی فیكری مۆدێڕنیتەیە. 

ئەدەبیات‌و بەتایبەت رۆمان، گوتارێكە كە بوار بۆ گەڕان بە دوای پێكهاتەی شوناسدا دەڕەخسێنێ. پیترسۆن (9: 2001) لەو باوەڕەدایە كە رۆمان دەتوانێ ژانرێك بێت كە تێی‎دا بەرەنگاریی بۆ شوناسی كولتووری زەق دەكاتەوە. كالر (112: 1997) گرینگی رۆمان لە روانگەی پرسی شوناسەوە بەم شێوەیە نیشان دەدات: 

"ئەدەبیات هەمیشە لەگەڵ پرسگەلێك وەكو شوناسدا بەرەوڕوویە‌و بەرهەمە ئەدەبییەكان بە روونی ‌و بەشێوەیەكی هێمایی وەڵامی ئەم پرسیارانەیان داوەتەوە. ئەدەبیاتی گێڕانەوەیی بە تایبەتی چارەنووسی كەسایەتییەكان هاوكات پێناسەكردنیان لە لایەن بوارە جۆراوجۆرەكانی پێشینەكانیان‌و، یان بڕیارگەلێك كە دەیدەن‌و هەروەها بەدوای هێَزە كۆمەڵایەتییە شوێندانەرەكانن كە شوێنیان دەكەون، ئایا كەسایەتییەكان چارەنووسی خۆیان دیاری دەكەن یان دەیانڕەنجێنن؟ چیرۆكەكان وەڵامگەلێكی جیاواز‌و ئاڵۆز بەم پرسیارانە دەدەنەوە." 

دەبێ پێداگربین كە شوناس بە هیچ چەشنە رەگداكوتاو و راوەستاو نیە، بەڵكوو پرۆسەیەكی هەمیشە دینامیكە، "پرۆسەیەك كە هیچكات فراژوو(تكامل) نابێت."(هال 2: 1996). یەكێكی دیكە لە لایەنە گرینگەكانی شوناس، تایبەتمەندییە شكڵگرتووەكەیەتی. "شوناس خاوەنی پێگە بێت، ناسنامەی پرۆژەیەكە یان بنەمایەكە. پێدانی "شوناسی بنەمادار (هویت مبنادار)"ن بە واتای چەندین جار گوتنەوەی وشەیەكە كە رەنگە ئەمەی كە هیچ شوناسێكی دی جیا لە شوناسێكی بنەمادار نیە‌و ناتوانێ ببێت".(بومن 19:1996). ئەم شوناسە تایبەتمەندیگەلێكی جیاواز‌و رەهەندگەلێكی فرەچەشنی هەیە. بۆ نموونە: هەر كەسێك هەر دوو شوناسی تاكەكەسی‌و بەكۆمەڵی هەیە. پارك (504: 1994) شوناس كۆمەڵێك وەكوو "گرووپێك لە بەریان‌و بزاڤە پێوەندیدارەكان پێكەوە‌و بە شێوەیەكی نیمچە كراوە پێناسە دەكات كە بە لایەنە جۆراوجۆرەكان‌و شیاوی پەرەپێدان‌و هاوسەنگیی بە مێتۆدگەلێكی جیاوازەوە دەگات". یەكێك لە جۆرەكانی شوناسی دروستكراو لە رووی سیاسی‌و كولتوورییەوە كە زۆرتر لە هەمووان هێمای بۆ دەكرێ، شوناسی نەتەوەیی‎یە. ئەگەرچی شوناسی نەتەوەیی هەندێك جار هێما بۆ شوناسێك دەكات كە لە چوارچێوەی سنوورەكانی دەوڵەت ـ نەتەوەدا پێكهاتووە‌و شكڵ دەگرێ، ناتوانین بە تەواوی لەوەها چوارچێوەیەكی گشتیدا قەتیس بكرێتەوە. لە روانگەی پارك (69: 1999)ەوە، شوناسی نەتەوەیی لە قۆناخی یەكەمدا بە واتای هاودەنگی لەگەڵ "جڤاتێكی دیاریكراو لەسەر بنەمای جۆری وەفاداریی هاوبەش"دایە. نەتەوە بێ دەوڵەتەكان یان بە واتایەكی دیكە نەتەوەكان لە ئاستی خەڵكیدا خاوەن تایبەتمەندیگەلێكی هاوبەشن بە ئامرازە دیاریكراوەكانەوە كە لە نەتەوەكانی دیكە جیای دەكاتەوە. یەكێك لە لایەنە گرینگەكانی شوناس، چ تاك و چ گشتی، پەیوەستەبوونە بە "ئەوی دیكە"ەوە. بە واتایەكی دیكە، شوناسی سەربەخۆ، بە بێ لەبەرچاوگرتنی جیاوازی لەگەڵ شوناسەكانی دیكەوە بوونی نیە. سەرهەڵدانی "ئەوی دی" وەكوو پێویستییەك بۆ پێكهاتنی شوناسی كەسێك بە شێوەیەكی بەرینتر هێمای پێ‌كراوە. بە بۆچوونی (هال 4: 1996) "شوناسەكان لە رووی جیاوازییەكانەوە دروست بوون نە لە دەرەوەی ئەوانەوە"؟ ئێشكرافت ‌و ئەهلوالیا (19: 1999) بە ئاماژە كردن بۆ روانگەی "ئیدوارد سەعید" لە مەڕ پێكهاتەی شوناسەوە "خاڵێكی زۆر گرینگ"ی ئەو دەهێنێتەوە كە دەڵێ "هەر قۆناخێك‌و هەر كۆمەڵگەیەك نموونەكانی خۆی دووبارە پێناسە دەكاتەوە". 

بونیادە تیۆرییەكان لەم توێژینەوەیەدا بە گشتی لەسەر بنەمای تیۆرییە باوەكانی ئەم دواییانە لە پێوەندی لەگەڵ ناسیونالیزم، نەتەوەسازی، توێژینەوەكان لەمەڕ رۆمان‌و راڤەی چنینی مۆدێڕنانەی دەقە ئەدەبییەكانەوە راوەستاوە. 

1 ـ 3 ـ 1 تیۆرییەكانی ناسیونالیزم‌و نەتەوە 

ئەسمیت (1116: 1992) لێكدانەوەیەكی تیۆریی جیاواز لەبارەی بیچمگرتنی نەتەوە بە سێ گوتەزا دابەش دەكات: "زاتی گەرایی، مۆدێڕنیزم‌و تیۆرییەكانی هێمایی تێكەڵاو". گریمانەكانی تیۆری لەم توێژینەوەیەدا بە چەشنێكە كە لەگەڵ چەمكی نەتەوەدا بەرەوڕووە‌و لە پلەی یەكەمدا ژێركۆی گوتەزای "مۆدێڕنیزم"ە، نەتەوە وەكوو گشتێكی مۆدێڕن كە لە كۆتاییەكانی سەدەی هەژدەهەم‌و سەرەتاكانی سەدەی بیستەم لە ئورووپادا سەری هەڵدا، دادەنێت. "ناسیۆنالیزم بیرۆكەیەكە كە لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەهەم لە ئورووپادا داهێنرا" (كدووری: 9 : 1961). لەم روویەوە، ئەوەی "گلنر (49 ـ 48: 1994) لە پێوەندی لەگەڵ نەتەوە‌و ناسیونالیزمدا دەڵێت، تیۆرییەكی رێنیشاندەرە بۆ ئەم توێژینەوەیە: 

"نەتەوەكان لەسەر بنەمای شێوازی خوداوەندی‌و سروشتی پۆلێنبەندیی مرۆڤەكان‌و هەورەها چارەنووسی زاتی كە لە رووسی سیاسیەوە زۆر بەدوا كەوتووە، جۆرێك لە ئوستوورەن، ناسیونالیزم هێندێكجار كولتوورگەلێكی زۆر كەوناراشی گرتۆتەوە‌و ئەوانەی كردۆتە نەتەوە، هەندێك جاریش بەرهەمی هێناون‌و هەندێك جار كولتوورە زۆر كۆنەكانیشی لە لاپەڕەكانی رۆژگار سڕیوەتەوە‌و ئەمەش راستییەكە" 

من تیۆرییەكانی بەندیك ئەندرسۆن، ئێرنێست گێلنر، ئەریك هۆبسباوم، تا ئەو شوێنەی كە پێوەندی لە تایبەتمەندییەكانی دروستكردنی نەتەوەوە هەیە، لە باسی پێوەندیی نێوان ناسیونالیزم‌و ناسیونالیزمی ئێرانی‌و كوردی زۆر گرینگە دۆزیوەتەوە. لەم روویەوە گریمانەی سەرەكی من لە بارەی پێوەندیی هۆ ـ بەرهۆ (علت ـ معلول)ی نێوان ناسیونالیزم‌و نەتەوە هەمان شتە كە هۆبسباوم فرموولەكەی داوە. (10: 1990). "نەتەوەكان، دەوڵەت‌و ناسیونالیزم پێك ناهێنن بەڵكوو بە پێچەوانەی بەڕێوە دەچێت". لە روانگەی گێلنرەوە (168: 1964) "ناسیونالیزم رابوونی نەتەوەكان بە نیسبەتی خودئاگایی خۆیان نیە، ناسیونالیزمی نەتەوەكان لە شوێنێك كە بوونیان نیە، دروست دەكات". گێلنر (13: 1997) لەم باوەڕدایە كە "ناسیونالیزم رەگی لە مۆدێڕنیتەدایە"، هەروەها دەڵێ كە ناسیونالیزم "تەنیا بە هۆی رەوشی كۆمەڵایەتیی تایبەت‌و باوەوە زاڵ دەبێت كە لە راستیدا لە ناو دنیای مۆدێڕندا روو دەدات نە لە شوێنێكی دیكە" (گێلنر 138: 1994) لەگەڵ ئەوەشدا، گێلنر لەو باوەڕەدایە كە ناسیونالیزم "لە میراتی كولتووری، مێژوویی‌و ... بەر لە دنیای نەتەوەخوازی" كەڵك وەردەگرێ. 

ئەم راستییە كە ئەندرسۆن ریشە فەرهەنگییەكانی نەتەوەكان لە بەرچاو دەگرێت بە تەواوی پێوەندی بەم توێژنەوەیەوە هەیە. چونكە ئامانج لەم توێژینەوەیە بریتییە لە وردبوونەوە لەسەر رۆمان بە واتای گێڕانەوەی نەتەوەكان. بە بۆچوونی ئەندرسۆن (4: 1991) نەتەوە، نەتەوەبوون‌و ناسیونالیزم "بەرهەمگەلێكی كولتووری لە جۆری تایبەتی"ین. رەگە كولتوورییەكانی نەتەوە لەسەریەك لەگەڵ تایبەتمەندییە گریمانەییەكانیدا، بواری تیۆری ئەم توێژینەوەیە ئامادە دەكەن كە بەر بەوە دەگرێ لە روانگەی زاتگەراییەوە بۆ نەتەوە بڕوانین. ئەندرسۆن (6: 1991) نەتەوەی وەكوو جڤاتێكی سیاسیی گریمانەكراو لە بەرچاو دەگرێت. "چونكە تاكەكانی چووكەترین نەتەوەكانیش زۆر لە هاونیشتمانەكانیان هیچ كات ناناسن، نایبینن‌و لە بارەشیانەوە نابیستن، لەگەڵ ئەمەشدا، لە بیری هەر كام لەوانە وێنەیەك لە كۆمەڵگاكەیان هەیە". تایبەتمەندیی گریمانكراوی نەتەوەكان دەگاتە ئەم مەسەلەیە كە "نەتەوە هەمیشە وەكوو خوێندنەوەیەكی قووڵ‌و ئاسۆیی وێنا دەكرێت". (ئەندرسۆن 7: 1991). هێنانەوەی ئەم خاڵە گرینگە كە لەم توێژینەوەیەدا ئێران وەكوو "نەتەوە بە واتای نەتەوە" لەقەڵەم بدرێ‌و كوردەكان وەكوو "نەتەوە بەواتای خەڵك" .

سەرچاوە: 

كتێبی لە رۆمانەوە تا نەتەوە(توێژینەوەیەك لەمەڕ گەوتاری گێڕانەوەیی فارسی‌و كوردی): ئەحمەدزادە، هاشم،وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: سەجادی، د.بەختیار.