رەحمان هوشیاری
و: ئەفراسیاب گرامی
لە واتا‌و لێكدانەوەی مەسەلەكانی رۆژهەڵاتی ناڤین هۆكار‌و گۆڕینی فەرهەنگی سیاسی، رۆڵێكی دیاریكەری هەبوە. ئەم هۆكارە لە چوارچێوەی مەسەلە فەرهەنگی سیاسییەكانیش‌دا، نێواخن‌و جۆری پێوەندیی نێوان كۆمەڵگە‌و دەوڵەت، چارەنووسی گەشەكردن یان گەشەنەكردن دیاری دەكا ...
دەستپێك:
لە واتا‌و لێكدانەوەی مەسەلەكانی رۆژهەڵاتی ناڤین هۆكار‌و گۆڕینی فەرهەنگی سیاسی، رۆڵێكی دیاریكەری هەبوە. ئەم هۆكارە لە چوارچێوەی مەسەلە فەرهەنگی سیاسییەكانیش‌دا، نێواخن‌و جۆری پێوەندیی نێوان كۆمەڵگە‌و دەوڵەت، چارەنووسی گەشەكردن یان گەشەنەكردن دیاری دەكا. لە دەقە رۆژهەڵاتناسییەكاندا، بە گشتی دیاریكردنی كێشە‌و پێكەوە نەبوونەكان لە بیاڤی(حوزە) فەرهەنگ، فەرهەنگی سیاسی، دەوڵەتسالاری، دەسەڵاتخوازیی دەوڵەت، نەبوونی بیروباوەڕ، ئاماژە بە دێموكراسی دەكا. هەرچەند خەڵكی رۆژهەڵاتی ناڤین لە وەرگرتنی بنەما چالاكییەكانی باو لە ئاست نێونەتەوەییدا پێشەنگتر بوە. بەڵام بەستێنە فەرهەنگی‌و سیاسییەكان بە گشتی ناوچەیی‌و خۆماڵی ماونەتەوە. ئەم شێوازەی قبووڵكردنی بنەماكانی گۆڕان لە زۆربەی شوێنی ناوچەكانی لە كاتی گەشەكردندا بەرچاو دەكەوێ. لە هەڵسەنگاندن لەگەڵ ناوچە جیاوازەكانی جیهان، رۆژهەڵاتی ناڤین لە ئاستێكی لاوازتر‌و سەرەتاییتر لە گەشەكردنی سیاسی‌و سەقامگیری كۆمەڵگای مەدەنی دایە. دوو خاڵی سەرەكیی لە دیاریكردنی رەوشی گشتی رۆژهەڵاتی ناڤین شیاوی باس كردنە: یەكەم ئەوەی كە فەرهەنگ پێگەیەكی تایبەتی لە رەوشی هەنووكەی ناوچەدا هەیە بە شێوەیەك كە گۆڕانكارییە گشتییەكان لە ژێر ساباتی گۆڕانكارییە فەرهەنگییەكاندا، روو دەدا. دوهەم تاوتوێكردنی ئەوەی كە چ كێشە‌و لەمپەرەكانی بەردەم گۆڕانە فەرهەنگییەكان لەم ناوچەیەدا دەبێ. هەرچەند كە وڵات‌گەل و كۆمەڵگای رۆژهەڵاتی ناڤین دەبێ بەپێی پۆلێنبەندییەجۆراوجۆرەكان دیاری بكرێ، ئەوەیە كە واتای دێموكراسی‌و كۆمەڵگەی مەدەنی، رۆژئاوایین‌و بنەچەی لە ئەزموون‌و گۆڕانكارییەكانی ئورووپا‌و ئەمریكا هەبوە. بەو پێیە، دەبێ قبووڵ بكەین هەرچەند هەموویان مرۆڤایەتین بەڵام بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین هەناردەیی دەژمێردرێن.
واتایەك كە لە دیرۆكی فەرهەنگی‌و كۆمەڵایەتی رۆژهەڵاتی ناڤین مێژینەیەكی مێژوویی نیە‌و بە شێوەیەكی سروشتی بۆ دابینكردنی پێویستی بە بواررەخسێنی‌و بەستێن‌سازی هەیە. مێژووی سیاسی، مێژووی حكوومەتەكان‌و مێژووی پێوەندییەكانی نێوان دەوڵەت‌و كۆمەڵگا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین هەمووكات لەسەر بنەمای دەسەڵاتخوازیی رەها‌و دیكتاتۆری بوە. بەڵام هەروەك كە هەندێك وڵاتانی لە كاتی گەشەكردندا وەك هێند، بێرزیل‌و ئارژانتین سەلمێنەری ئەم راستییە بوون، بواری دابینكردن‌و گەشەكردنی سیاسی‌و كۆمەڵگەی مەدەنی تەنانەت لە كۆمەڵگا نەریتی‌و دەسەڵاتخوازیش بوونیان هەیە. لە وەڵامی دوو خاڵی باسكراوی پێشوودا، دەبێ بڵێین كە مەسەلەی سەرەكیی گۆڕانە فەرهەنگییەكان‌و لەم چوارچێوە دیاریكراوەی واتاییدا، گرینگترین لەمپەر لە رێگەی سەقامگیری كۆمەڵگەی مەدەنی‌و گەشەكردنی سیاسیش، كولتوورە. سیستمی هزری‌و سیستمی هەڵسوكەوتی مرۆڤەكانی رۆژهەڵاتی ناڤین پێویستییەكی زۆریان بە گۆڕان‌وگۆڕانكاری هەیە‌و هەروەها گۆڕانكارییەك دەتوانێ بەستێنە سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی‌و ... لە ژێر كاریگەری دابنێ. لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین، زۆرێك لە تاكەكان هەیە كە بیرۆكە دێموكراتیكیان بەرزكردۆتەوە‌و لە گەڵاڵەی وردەكاری بیرۆكەكان لە بنیاتی كۆمەڵگەی مەدەنی رۆژئاوا زۆر باش پراكتیك دەكەن، بەڵام هەمان ئەو تاكانە لە هەڵسوكەوت‌و پێوەندی خۆیان لەگەڵ دەورووبەری كۆمەڵایەتیدا بە توندی هەڵسووكەوتە خێڵەكییەكان‌و دەسەڵاتخوازانە لە خۆیان نیشان دەدەن.
هەروەك كە رۆژهەڵاتناسی ناودار "غسان سلامە" لە كتێبە بەناوبانگەكەی خۆی "دێموكراسیی بێ دێموكراتەكان" دێنێتە بەرباسەوە كە گەشەكردنی سیاسی‌و كۆمەڵگەی مەدەنی ئەوە نیە بیرۆكەی فەیلەسووفە مەزنەكان بێنیتە بەرباس‌و نووسینەوە، چ ئەم كارە لە میسر بێ یان لە ئێران یان لە توركیە، هەرچەند ئەم بەشە لەو كارە سەقامگرتوویی دێموكراسییە، بەڵام فاكتەرە گرینگەكانیش دەبێ لەبەرچاو بگیردرێ. راهێنانی دێموكراسی، راهێنانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و راهێنانی هەڵسوكەوتی تیۆریزە‌و مرۆڤانە لەگەڵ جەماوەرە.
لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین، سێ ئاستی راڤەكردن لە پێوەندی دەگەڵ كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە: 1ـ پێكهاتەی دەوڵەت 2ـ هەویرمایەی(خمیرمایە) خێڵەكیی مرۆڤەكان 3ـ قەیرانی هەڵسوكەوتی ئاوەزمەندانە(عقلانی) نێوان مرۆڤەكان. كێشەی هەر سێ ئاستی راڤە، كێشەی فەرهەنگی، پەروەردە‌و فێركردنە. دەبێ لەبەرچاو بگرین لە كاتێكدا كۆمەڵگەی مەدەنی سەقامگیر دەبێ كە بەرژەوەندیی دەسەڵات لە كۆمەڵگەدا بە باوەڕهێنان بەم پەرەنسیپە كە بتوانن جەماوەری خەڵكی لە هەمبەر سەقامگیریی گشتی قەناعەت پێ‌بهێنن. جگە لەم شێوەیە، مژاری كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دێموكراسی لە لایەن كۆمەڵێكی زۆر لە رووناكبیران‌و نووسەران لە پەراوێزی كۆمەڵگەیەكدا كە لە ئەولەویەتەكانی دیكە دایە، دادەنرێ.
لەم ساڵانەی دواییەدا، لە رۆگەی بزاوت بەرەو دێموكراسی‌و گۆڕانی شێواز لە سیستمەكانی تاك حیزبی‌و پێكهاتەكانی دەسەڵاتخوازیی دەوڵەتی، هەنگاوە تاقیكارییەكان بۆ پێكهێنانی سیستمە فرەحیزبییەكان‌و بیچم(شكل)ە فرەخوازییەكانی حكومەتێكی ئیداری هەڵگرتوە. لە سوچ‌و قوژبنەكانی جیهان بە تایبەت ئەمریكای لاتین، ئورووپای رۆژهەڵات، ئەفریقا‌و ئاسیا، زۆربەی حكوومەتەكان بزاڤێكی سەركەوتوانەیان بەرەو سیستمە دێموكراتیكەكان دەستپێكردوە. رادەیەكی بەرینی ئەم دێموكراسییە نوێیانە بەدوای داڕمانی یەكییەتیی سۆڤییەت‌و پاشەكشەی كۆمۆنیزم سەریان هەڵدا‌و ژمارەیەكی دی بەهۆی تەسلیمبوونی رێژیمە دیكتاتۆرەكان‌و پاشەكشەی ئەوان لە بەرامبەر گوشارە نێوخۆییەكان بەدی هات. هەرچەندە رێگەگەلێكی فرە بۆ پێكهێنانی دێموكراسی هەیە بەڵام ژمارەیەكی كەم لەوان رۆگە(مجرا)ی لەبار‌و كەم‌نرخیشە.
مەسەلەیەكی گرینگ ئەمەیە كە رەوتی بزاوت بەرەو دێموكراسی تایبەت بە ناوچە یان قاڕەیەكی جوغرافیایی نیە. ئارژانتین، بێرزیل، ئەفریقایی باشوور‌و هێند لەو وڵاتانەن كە ئەم بزاوتەیان بەسەركەوتوانە بەڕێوەبردوە. لە شوێنەكانی دی وەك شیلی، پرو، چاد‌و كۆریایی باشوور لە حاڵێكدا كە دژبەرانێكی دەسەڵاتدار لەبەرامبەر رەوتی دێموكراسیدا بوون، بەڵام سیستمی سیاسیی ئەوان هێدی هێدی بوونەتە "مشاركتی"و فرەخوازیی(تكپرگرایی). حكوومەتە "مشاركتی"و فرەخوازییەكان لانیكەم لەهەر ناوچەیەك لەم جیهانەدا بێجگە لە رۆژهەڵاتی ناڤین، زاڵ بوە.
ئایا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین لەم رەوتە جمانەی جیهانی بەرەو دێموكراسی دوا دەكەوێ؟ ئایا رۆژهەڵاتی نێوەڕاستییەكان لە ژیان كردن لە ژێر حاكمییەتی دەسەڵاتخوازیی رازین؟ ئایا كولتووری نەریتی ناوچە بە ئاسانی دەتوانێ لەمپەر بێ لەبەردەم سەقامگیریی دێموكراسی؟ بۆ وەڵامدانەوە بەم پرسیارانە دەبێ زۆرتر لەو وێنایانەی باو لەبارەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستەوە هەبوە بڕوانین‌و مەسەلەی چەمكە سیاسییەكان لە روانگەیەكی نوێوە بخەینە بەر شرۆڤە كردنەوە.
زۆر لە خاوەن‌ڕایان ئەم مەسەلەیە لە رێگەی دۆزێنەوەی پێوەندیی كۆمەڵگەی مەدەنی لە لایەك‌و روانگەی زاراوە سیاسییەكانی دژەتوند‌وتیژی‌و سەرهەڵدانی حكوومەتە دێموكراتیكەكان لە لایەكی دیكەوە تاوتوێ دەكەین. بەڵام هەروەك كە ئەزموونی وڵاتانی ئوروپای رۆژهەڵات‌و رۆژئاوا نیشانی دا، زاراوەكان بە هەمان رادەی كە مەبەستی حكوومەتن بە خواستی هاووڵاتییانیشەوە بەستراوەیە. لە لایەكەوە شایەتەكان لە بوونی رادەیەكی كەمی كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین كەم نین، بەڵام لە لایەكی دیكەوە پرسیار ئەوەیە كە ئەگەر تۆزێك كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین هەیە، بۆچی حكووكەتە "مشاركتی"ییەكان‌و هەڵبژاردەیی (انتخابی) بوونیان نیە؟ ئایا ناكارامەیی‌و ناسەقامگیری كۆمەڵگەی مەدەنی بەهۆی نەبوونی هەوڵ‌و تەقەلا لە لایەن هاووڵاتییانەوەیە یان سەرچاوەی لە سەرەڕۆیی حكوومەتەكانە بۆ كپ‌كردن‌و تێكشكاندنی دەنگە جیاوازەكانە؟ یان هەردووكیان؟
لە هەرحاڵدا لەسەر رێگەی سەقامگیری سیستمی سیاسیی دێموكراتیك تەواو كارامە لە رۆژهەڵاتی ناڤین لەمپەرگەلێكی گەورە هەیە: هەڵاواردنی نژادی‌و نەتەوەیی، نەبوونی پێكهاتە سیاسییە بەهێزەكان، سنوورداربوون لە پێكهاتە دەسەڵاتخوازییە حكوومەتییەكان، نەبوونی یەكپارچەیی‌و یەكگرتوویی، نەبوونی رەوایی سیاسی، نەبوونی هەستی پێكەوە‌هەڵكردن‌و هێمنایەتی لەمەڕ دژبەران، پاوانخوازی بەهۆی هۆكارە دەرەكییەكان‌و لە ئاكامدا بناژۆخوازی (بنیادگرایی) وەك هۆكارگەلێكن كە لە تاوتوێكردنی پێكەوە هەڵنەكردنی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناڤین لەگەڵ دێموكراسی، دەتوانین ناوبەرین.
بەهەر حاڵ خەریكبوون بە بنەماكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كارێكی پێویستە كە بۆ ئەم مەبەستە چەند خاڵێك لەمەڕ ئەم تەوەرە باس دەكرێ:
الف ـ كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین:
لە سەرەتای دەیەی 1980 توێژینەوەگەلێك لە بارەی كۆمەڵگەی مەدەنییەوە لە رۆژهەڵاتی ناڤین پێكهات. ئەم توێژینەوانە لە چوارچێوەی سێ مژاری سەرەكیی خول دەخۆن: یەكەم ئەوەی كە ئایا كۆمەڵگەی مەدەنی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین هەیە؟ دوهەم ئەوەیە كە ئایا دەسەڵاتخوازیی دەوڵەتەكان بەرو قەیران چووە؟ سێهەم ئەوە كە چ جۆر لە گرووپەكان دەبێ وەك بەشێك لە كۆمەڵگەی مەدەنی لێرەدا لەبەرچاو بگیردرێ؟
ئەگەرچی بیرۆكەی دێموكرات لیبڕاڵ لە راڤەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤینیش هاتۆتە ئاراوە، لەگەڵ ئەوەشدا دوو مژاری زۆر ناتەبا بەكار هێنراوە: گرووپێك لە تیۆرەوان لەو باوەڕەن كە كۆمەڵگەی مەدەنی لە ناوچەكەدا بوونی نیە‌و دەستەیەكی دی كە كۆمەڵگەی مەدەنی وەك خوازەیەكە بۆ زاراوە سیاسییەكانی هێمن لەبەرچاو دەگرن.
الف ـ 1) كۆمەڵگەی مەدەنی: دیاردەیەكی نامۆ، لاواز‌و ناتەكووز(نامنڤم): یەكەمین مژار ئەمەیە كە گروپە كۆمەڵایەتییەكان بتوانن دەسەڵاتی دەوڵەتی بخەنە قەیرانەوە یان لە ناوچەدا نین‌و یان ناكارامە‌و لاوازن. تەنانەت بێ‌هێزی‌و لە ژێرپێنانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە بەرامبەر ئەم رەخنەوە بنچینەییترە كە ناوچەی مەحكووم بە دواكەوتوویی‌و دەسەڵاتخوازیی لاواز دەبێ. زۆر لە خاوەن‌ڕایانی مەكتەبی توێژینەوەرۆژهەڵاتی ناڤینییەكان، لەمپەرەكانی سەرهەڵدانی حكوومەتە فرەخوازەكان، "مشاركتی"و مودێڕن وەك هۆكاری فەرهەنگی‌و شارستانییەت وەك كۆن‌خوازی، نەریتخوازیی‌و كولتوورێكی چەقبەستووی گۆڕاون. هەروەها ئەوان لەو باوەڕەدان كە دەسەڵاتە دەوڵەتییەكان لە ناوچەدا بەرەو ڕووی قەیران نابنەوە‌و ئەمەش بەرەنجامی "سوننەتی ئیسلامی" لە ناوچەكەدایە. لە وڵاتانی رۆژئاوایی هاووڵاتییان خۆیان لە گونجاندن لەگەڵ چالاكییە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكانی جۆراوجۆر لە هێڵێكی بەرین لە گرووپ‌و ئەنجوومەنەكان رێك دەخەن، بەڵام هیچ شتێك لە سوننەتە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كە بیرۆكەی حكوومەتێكی هەڵبژاردەیی‌و یاسایی ئاشنا بكا‌و یان شیاوی تێگەیشتن بێ بەرچاو ناكەوێ. لە روانگەی ئەمانەوە ئەو رێكخراوە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییە سەربەخۆكان توانیویانە دەسەڵاتی دەوڵەتی بەرەوڕووی قەیران بكەنەوە، دەست‌كورت بون. لە روانگەی ئەوانەوە ئەم رێكخراوانە لەسەر بنەمای بیرۆكەی "هاوبەشیی(مشاركتی)"، پێكەوەسازان‌و پلۆرالیزم بیچمی نەگرتووە، ناتوانن تۆڕێك لەژێر ناوی كۆمەڵگە مەدەنی پێك بێنن.
لە بەرانبەر كۆمەڵێكی دی لە خاوەن‌ڕایان، بیرۆكەیەك دێتە ئاراوە كە تا رادەیەك جیاوازترە. ئەم بیرۆكەیە ئاوێتەیەكی راڤەی ماتریالیستی‌و كولتوورییە. لەم روانگەوە جیهانی ئیسلام هێشتا تایبەتمەندییەكانی پێویست بۆ سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی مەدەنی پێك نەهێناوە. ئەم تایبەتمەندییە، "سێكۆلاریزم"ی ناوە.
نەوەی نوێ‌تر لە خاوەن‌ڕایانی رۆژهەڵاتی ناڤین، بێ گرینگیدان بە كولتووری ئیسلامی، ئاكامە هاوشێوەكانیان وەرگرتوە. ئەوان بەراشكاوی، چڕبوونەوەی رۆژهەڵات‌خوازان بەسەر فەرهەنگ‌و ئایین وەك لەمپەری گەشەكردن رەت دەكەنەوە. بەڵام لەگەڵ ئەوشدا لەو باوەڕەدان كە دەوڵەتانی رۆهەڵاتی ناڤین لانیكەم تا یەكەمین ساڵی دەیەكانی 1980 خاوەنی پێكهاتە گەشەكردووەكان‌و كۆمەڵگەی مەدەنی نەبوون. لە روانگەی ئەوانەوە سەرەڕۆیی‌و هێژموونی دەوڵەت تایبەتمەندیی مێژوویی دەوڵەتەكانی ناوچەیە.
ئەگەرچی نەبوونی كۆمەڵگەی مەدەنی سەرچاوە لە شكستی دەوڵەتەكان بۆ پێكهێنانی وەها دامەزراوەگەلێك بووە، كۆمەڵگەكانی ئەوانیش وەك لایەنی دیكەی ئەم هاوكێشەیە لە رێكخستنی شێوەیەك كە لەو رێگەوە بتوانن دەسەڵاتی دەوڵەت بەرەو قەیران بكێشن، شكستیان هێناوە. بەم هۆیەوە توێژەران لەو باوەڕەدان كە بەبێ بەرەو قەیران كێشانی رێژیمە سەرەڕۆكان، لانیكەم بۆ داهاتوویەكی نزیك هیوایەكی كەم بۆ سەرهەڵدانی سیاسەتە دێموكراتیكەكان لە ناوچەكەدا هەیە. لەم روەوە ئەم گرووپە لە مژاری رۆژهەڵات‌خوزاەكان كە لەبارەی لاوازبوونی كۆمەڵگەی مەدەنی بەهۆی فەرهەنگی‌و مەدەنی زۆرتر بە رەوتە سیاسییەكان گرینگی دەدەن، دوور كەوتوونەتەوە.
ئەمە راستە كە لەزۆربەی وڵاتانی ناوچە، كۆمەڵگەی مەدەنی وەك بەڵایەكی سیستماتیك لە لایەن رێژیمە دەسەڵاتخوازە دەسەڵاتدارەكانەوە بە مەبەستی سەركوتی دژبەرانی خۆیان بەكاریان هاتوە. بەڵام پێداگری‌و جەخت لەسەر دەسەڵاتخوازیی لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا، رەنگە زۆرتر سەرچاوە لە خەون‌و ئاواتی بژاردە(نوخبە) سیاسییەكان بۆ پاراستنی دەسەڵاتەكەیان یان پارستنی نێواخنی دیكەی پێوەندییەكانی دەسەڵات لەگەڵ كۆمەڵگا بێ تا ئەوەی كە بمانەوێ ئەوەی سەرچاوە لە كولتوور‌و سوننەتی ناوچەكە بزانین. بەڵام ئەمە بەو مانایە نیە كە گرووپە كۆمەڵایتییەكان لە قەیرانی هێمنانە لە بەرابەر دەوڵەت بێ‌هێز ماون، بەڵكوو تەنیا ئەمە شرۆڤە دەكەن كە بۆچی سەركەوتنی ئەوان لەم بوارەدا نزم بووە.
بەڵام دەستەیەكی دی لە خاوەن‌ڕایان لەهەمبەر باش نەبوونی موتاڵای كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین دڕدۆنگ(تردید)ییان هەبووە. بە پێچەوانەی گرووپی بیردۆزان كە پێشتر ئاماژەمان پێدا، ئەم گرووپە لە توێژەران لەهەمیەر بوونی ئەنجوومەنە خوازیارەكان‌و سەربەخۆ لە ناوچەكەدا دڕدۆنگ نین بە پێچەوانەوە ئەوان وەها دەڵێن كە بیرۆكەی كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست نەیتوانیوە پێش بە كێشە نێوخۆییەكانی ئەم گرووپانە‌و هەروەها هاریكاری ئەوان لەگەڵ دەوڵەت، بگرێ.
الف ـ 2) كۆمەڵگەی مەدەنی، دیاردەیەك لە كاتی سەرهەڵدان‌وشوێندانەر:
گرووپێكی چووكە لە حاڵی گەشەكردنی خاوەن‌ڕایان، توێژینەوەی كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەكەڵك دەزانن. لە روانگەی ئەوانەوە وەها كردەیەك ئەم تیۆرییە تووشی دڕِدۆنگی دەكا كە ناوچە ئاگایی كۆمەڵایەتی‌و سیاسی پێویستی لە رۆگەی ویستەكانی، رەوتێكی سیاسی گشتگیر نیە. ئەم رەهەندە لێكدانەوە فەرهەنگییەكان نیە، كە بەجەختكردن لەسەر زۆرینەیەكی بەرین لە گرووپەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی، لەو باوەڕەدایە كە كۆمەڵگەی مەدەنی نەتەنیا لە رۆژهەڵاتی ناڤین بوونی هەیە بەڵكوو زۆر بەهێزە. هەروەك ئاماژە دەكەن:
ئەگەرچی نیشانەكانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی روو لە گەشەسەندنە تەنیا بە هۆی شایەتەكانی بارودۆخی لاوازە. بەڵام هەمان ئەو شایەتگەلە چاوەكییە(عینی) نیشاندەری ئەمەیە كە لە ناوچەدا گۆڕانگارییە كۆمەڵایەتییەكان زەق و گرینگ لە شێوازی سیاسیدا، لە كاتی بیچمگرتن‌دان.
ئەم بزاڤە نوێیانە دیاردەیەكی نوێ نین. چالاكییەكان، رێكخستن‌و بنەما كۆمەڵایەتییەكانی زۆربەی ئەم بزاڤانە بەتەواوی روون بوونەتەوە. هەندێك لە خاوەن‌ڕایان تەنانەت پێیان خۆشە كە بانگەشە بكەن گرووپەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی لە ناوچەدا تا ئەو رادەیە كاریگەرییان داناوە كە چوارچێوەی پێوەندییەكانی كۆمەڵگا ـ دەوڵەت، ماوەیەكی زۆرە فەرمی بوونەتەوە. وەك وەبیر دێننەوە:
كۆمەڵگای رۆژهەڵاتی (لانیكەم كۆن) نەتەنیا درێژترین مێژووی سەقامگیریی یاسا مەدنییەكان‌و تایبەتیان لە پێوەندی ماف‌و داهاتی بازرگانەكانە، بەڵكوو رەنگە ئەوانەش پێشەنگی سەرهەڵدانی رێككەوتنامە نووسراوەكان لەم بەستێنە دابن.
بەڵام ئایا چەقبەستوویی لەسەر ئەم تێڕامانەی كۆمەڵگای مەدەنی پێوەندییە دەوڵەتییەكان‌و كۆمەڵگا دیاری دەكەن؟ خاڵێكی گرینگ كە دەبێ وەبیرهێنەرەوە بێ ئەمەیە كە، تێڕامانی كۆمەڵگای مەدەنی لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناڤیندا، لە نێوان سیاسەتڤانان‌و چالاكڤانان، ناوبانگێكی زۆری بەدەست هێناوە. دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی، ئیسلام‌گەراكان، چالاكی سەربەخۆ‌و رووناكبیرییەكان، هەر یەكەو بۆ بەرەو پێشبردنی بەرنامەكانی خۆیان لە زاراوەی كۆمەڵگای مەدەنی كەڵك وەردەگرن. دەسەڵاتدرانی دەوڵەتی بۆ گەشەسەندن‌و بڵاوكردنەوەی بەرنامەكانی خۆیی بەردەوام زاراوەی كۆمەڵًگای مەدەنی چەواشە دەكەن. ئیسلام‌گەراكان كۆمەڵگەی مەدەنی وەك نووسراوەیەك كە مزگێنیدەری بەشدارییە یاساییەكان لە فەزایەكی گشتیی دایە‌و چالاكڤانان‌و رووناكبیرانیش كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ گەشەپێدانی سنووری ئازادییەكانی خۆیان بەكاری دەهێنن.
"ئاگوست ریچارد نورتن"یەكێك لەو خاوەن‌ڕایانەیە كە پارادایمی كۆمەڵگای مەدەنی وەك ئامرازێكی بەكەڵك بۆ توێژینەوەكانی لەهەمبەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی هاوچەرخ دەزانێ. بە هێماكردن بەوەی، كە ئەم ناوچەیە لە رێكخراوە دڵخوازكاندا، یەكیەتییە بازرگانییەكان، گرووپەكانی مافە مرۆڤ، ئەنجوومەنەكانی ژنان، گرووپە كەمینەییەكان‌و رێكخراوەكانی دیكە‌و فرەچەشنی كۆمەڵایەتی لێوڕێژ بوە، كۆمەڵگای مەدەنی بەم شێوەیە پێناسە دەكا:
"چوارچێوەیەك كە لەودا ئاوێتەیەك لە گرووپەكان، ئەنجوومەنەكان، باشگاكان، رێكخراوە سێنفیییەكان، سەندیكاكان، فێدراسیۆنەكان، یەكیەتییەكان، حیزب‌و تاقمەكان بە مەبەستی پێكهێنانی كەش‌و هەوایەكی پێوەندی نێوان دەوڵەت‌و هاووڵاتییان لەدەوری یەكدی كۆبوونەتەوە.
وێدەچێ خوێندنەوەی ئاستی دەسەڵات‌و نێواخنی ئەنجوومە هاوبەشییەكان لە هەمبەر توێژینەوەكانی پێوەندیدار، بە دەسەڵاتخوازیی‌و بناژۆخوزایی ئایینی وێنەیەكی راستەقینەتر لە رۆژهەڵاتی ناڤین دێنێتە ئاراوە. "نورتن" بیرمەندێكە كە بانگهێشت دەكا تا بە كەڵك‌وەرگرتن لە چەمكی كۆمەڵگای مەدەنی، پلۆرالیزم، دێموكراسی‌و ئازادی تاك لە رۆژهەڵاتی ناڤین دەستنیشان بكەن. هەروەها وەبیردێنێتەوە كە چەمكی كۆمەڵگای مەدەنی لە تەواوی دەقەكاندا، قەیرانێك لەهەمبەر سەرەڕۆییەوە دەخەنە ڕوو.
گرووپێكی دیكە واتای كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا تا ئاستی چوارچێوەیەك سنووردارتر بەكاردەهێنن. لە روانگەی ئەوانەوە كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین تەنیا رێكخراوە نادەوڵەتیی‌و سێكۆلارەكان كە وەك كاراكتەرە سیاسییەكانی گرینگ لە سەرانسەری ناوچەدا لە حاڵی سەرهەڵدان دان، لەخۆ دەگرێ. بەم شێوەیە گرووپە ئیسلامییە بناژۆكان هەرچەند كە ئەوانە زۆربەی كات لە كاناڵەكانی كۆمەڵگای مەدەنییەوە بۆ هێنانەبەرباسی پتری خۆیان كەڵك وەردەگرن، لە دەرەوەی چوارچێوەی كۆمەڵگای مەدەنی دادەنرێن.
ئەوانە لەسەر گرینگی پێگەی مێژوویی سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین پێداگرن. دەوڵەتی نەتەوەیی‌و كۆمەڵگەی مەدەنی لە روانگەی مێژوویی بە شێوەیەكی هاوكات پەرەیان ئەستاندوە‌و هیچ كامیان بە تەواوی سەربەخۆ لە یەكدی نین.
ب ـ كۆمەڵگەی مەدەنی‌و رێكخراوە ئیسلامخوازەكان:
ئیسلام یەكێك لە هێڵە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە، كە وەك هێزێكی سەرەكیی دێتە ئەژمارەوە. لەم ساڵانەی دواییدا باسگەلێكی زۆر لەمەڕ رۆڵی رێكخراوە ئیسلامییەكان‌و هەروەها هەڵكردنی ئیسلام لەگەڵ دێموكراسی هاتۆتە گۆڕێ. تاقمێك لە بیرمەندانی ئیسلامی، دێموكراسی لەگەڵ سێكۆلاریزم پێوەند دەكەن‌و لە ئاكامدا دێموكراسی پێشێلكردنی روونی یاساكانی خوایە. لەم روانگەیەوە دێموكراسی بیرێكی چەوت‌و گەمژەییانە وێنادەكرێ. لە بەرانبەردا، كەسانێكی دی ئەم شێوەیە پێناسەی دەكەن كە لە ئاخێوی (گفتمان) ئیسلامی نەریتی‌و رەسەن، پێكەوەسازان، دادپەروەریی، گەمەی دادپەروەرانە‌و برایەتی تایبەتمەندییەكانی زەق بوونەتەوە. ئەگەر ئیسلام وەك دژبەری توخمە سەرەكییەكانی نەریتی دێموكراسیی رۆژئاوایی وێنا دەكرێ‌‌و ئەگەر بناژۆی لەسەر توند‌وتیژی‌و پێكەوەنەسازان(عدم تساهل) باس بكرێ، ئەمە بە هۆی تێگەیشتنی نادرووست‌و لێكدانەوەی چەوت لە ئیسلامە، چوونكە تاكێك دەتوانێ هەم موسڵمان بێ‌‌و هەم دێموكرات. لەم راڤەیەدا، دامەزراوەی شوورا یەكێك لە پاژە ناوەندییەكانی سیستمی سیاسی ئیسلامە. شوورا دەتوانێ هەم بە واتای راوێژكردن‌و هەم بە واتای شوورای راوێژكاری كە لە لایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێرێن وێنا بكرێ.
بەهەرحاڵ لەم ساڵانەی دواییدا گرووپێكی ئیسلامخواز، ئامانجەكان‌و لە هەمان كاتدا چالاكییە فرەچەشنەكانیان هەبوە‌و ژمارەیان لە هەڵتەكاندنی حكوومەتەكان بە مەبەستی سەقامگیری رێژیمێكی ئیسلامی بە هۆیی حاكمییەتی شەرع یان یاساكانی ئیسلامی پارێزگارییان كردوە. لە سەر ئەم بنەمایەوە هەندێك لە خاوەن‌ڕایان بەو باوەڕە گەیشتوون كە ئیسلام‌و دێموكراسی لە بنەڕەتدا پێكەوە ناسازن.
ئەم مەسەلە لە رێگەی ناتەباییەكی روون‌و ئاشكرای نێوان گرووپە ئیسلامییەكانی میانەڕەو‌و رادیكاڵ دەتوانی دەربڕین. لە لایەكەوە ئیسلامخوازە میانەڕەوەكان گرووپگەلێكن كە ئێستراتێژی توندوتیژخوڵقێن‌و شۆڕشگێڕی رەت دەكەنەوە‌و بۆ چاكسازییەكان، زۆرتر رەوت‌و كاناڵە سیاسییەكان وەك: هەڵبژاردنی پارلمانی‌و نوێكردنەوەی بیرۆكەی دادپەروەری كەڵك وەردەگرن. لە لایەكی دیكەوە ئیسلامخوازە توندڕۆ‌و رادیكاڵەكان بە كەڵك وەرگرتن لە ئامرازی فرە‌و توند‌و تیژانە هەموو شتێك لە كۆنترۆڵی خۆیان دەگرن.
گرووپە سەرەكییەكانی ئیسلامخواز بە پێی نەزمی كۆمەڵایەتی ـ سیاسی كار دەكەن‌و ئامانجی دواڕۆژیان گەیشتن بە پێگەی باڵای دەسەڵاتە. بە واتایەكی دی ئامانجی ئەوانە نە سەقامگیری بیاڤێكی مەدەنی جیا لە پێكەوەژیان لەگەڵ دەوڵەت بەڵكوو پەرئەستاندنی بیاڤی ئیسلامییە بۆ ئەوەی كە وردە وردە دەوڵەت بخەنە ژێر ركێڤی خۆیانەوە. رێكخراوە ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا بەشداریی دەكەن، چالاكیی سیاسی بەڕێوە دەبەن‌و ئەم دواییانە هەوڵی ناساندنی بەرنامە سیاسییەكان لەسەر بنەمای ئازادیی‌و فرەخوازی (كپرت‌گرایی) داوە. بەڵام لەلایەكی دیكەوە "فهد" پاشای عەرەبستان رادەگەیەنێ كە بوونی "قورئان" پێویستی هەر یاسایەكی بنەڕەتی جیاكەرەوە بەرتەك دەداتەوە. لە روانگەی ئەوە ئیسلام سیستمێكی كۆمەڵایەتی، سیاسی‌و ئابووری هاوكات لەگەڵ شەریعەتە كە یاساكانی كۆمەڵگا پێك دەهێنن. ئەم یاساگەلە دادپەروەری كۆمەڵایەتی، سیاسی‌و ئابووری‌و پێكهاتەی دادگایی لەبەرە. لە راستیدا ئیسلام وەك تەنیا رێگەچارەیەكی بنەڕەتی دەزانێ. لەم رۆگەوە ئیسلام لە رێگەی كەمایەتییە چالاكەكان، وەك قەڵغانێكی پارێزەر لەبەرانبەر سەرنجڕاكێشییەكانی رۆژئاوا لەبەرچاوگیراوە. ئەگەرچی ئیسلامخوازەكان بەدڵنیاییەوە دیاردەیەكی بەرینی ناوچەكە نیشان دەدەن، بەڵام هێزێكی یەكپارچە‌و یەكگرتوو نین. بێجگە لەمە لایەنگری هەمیشەیی لە زۆربەی شوێنەكاندا بۆ زەقكردنەوەی رەوتی ئیسلامخوازی وەك بەرهەمێكی زانستی، دەبێ بڵێین كە نەبوونی یەكپارچەیی‌و یەكگرتوویی لە ئیسلام‌گەراییدا راستە. دڵەراوكێی ژمارەیەكی زۆر لە بیرمەندانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ئەمەیە كە رێگەچارەی ئیسلامی بە چەشنێكی دی لە دەسەڵاتخوازی دادەشكێتەوە. زۆربەی ئیسلامخوازە دەمارگرژەكان تەنانەت دوژمنی بزاوت بەرەو دێموكراسین. چونكە وادیارە ئەوانە دێموكراسی لە روانگەی كۆمەڵایەتی ناتەبایهێنەر‌و خراپی پێناسە دەكەن. تەنانەت زۆر لە بیرمەندەیی ئیسلامییە رادیكاڵە نە وەك "سەید قوتب" دەڵێن كە دەسەڵات تەنیا بۆ خودایە‌و هەر شێوە واتایەكی دەسەڵاتی گشتیی، دەسەڵاتی خودایی دەخاتە پاڵ كەسانی دیكەوە‌و ئەمەش كوفرە. حەقیقەتی ئەمر ئەمەیە كە نەترسانە زۆربەی ئیسلامخوازەكان دێموكراسی رەت دەكەنەوە.
بەڵام بە رەتكردنەوەی دێموكراسی لە لایەن ئیسلامخوازەكان گشتیی نیە‌و دەبێ نێوان تێڕامانە ئیدئۆلۆژیكییە رادیكاڵەكان‌و میانەڕەوەكان جیاوازی دابنرێ. لە راستیدا ئەم دوو روانگەیە ناتەباییەكی گرینگیان بە تایبەت لەبارەی چاكسازی دامەزراوە راوێژكارییەكان وەك شوورایان هەیە. بۆ توندڕەوە ئیسلامییەكان، شوورا ئەركێكی تایبەتە كە تەنیا لە رێگەی زانایانی ئاینییەوە رەوایە. لە بەرانبەردا میانەڕۆكان بیرۆكەی شووراكان بە شێوەیەك وەردەگرن كە هەڵبژاردن‌و نوێنەرایەتی پارلمانیش دەگرێتەوە. ئەم دوو ناتەباییە لە راستیدا زۆر گرنگن.
یەكێكی دیكە لە بوارەكانی ئیدئۆلۆژیكی ئیسلامخواز واتای پێوەندی دەوڵەت‌و كۆمەڵگەیە لە ناتەبایی لەگەڵ بیرۆكەی ناسراوی لیبراڵییە. بۆ لیبراڵەكان سێكۆلاریزمی دەوڵەت رۆڵێكی گرینگ‌و هەستیار لە پاراستنی مافی هاووڵاتییان‌و رێكخستنی پتربوونی كارەكانی كۆمەڵگە دەگێڕێ. لە بەرانبەردا ئیسلامخوازەكان لە حاڵێكدا كە بیرۆكەی وەلانانی دەوڵەت لایەنگری ناكەن، بەڵام لە هەمان كاتدا دەوڵەتێك دێنێتە ئاراوە كە بە شێوەیەكی روون‌و ئاشكرا خاوەنی ئاكامە نەرێنی (منفی)یەكان لەبارەی بەرژەوەندیی كەمایەتییەكانە‌و پاراستنی بەندەكانی مافی مرۆڤ وەك ئازادی دەربڕینی ناتەبایی بیروباوەڕە سیاسییەكان‌و هەروەها پێكەوەسازان لە بواری فرەچەشنی ئایینەكانە. لە راستیدا روانگە سەرەكییەكانی ئەوان لە پێوەندی لەگەڵ ئازادییە سیاسیی، مەزهەبی‌و تاكییەكان لە شێوەیەكدا كە چاودێری بەسەر دربڕینی ئازادانەی هەستە مەزهەبیەكان‌و تەنانەت پشتگوێخستنی ئیسلام بێ، كە هێندێ‌جار سنووردارە.
بێگومان لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا بەشێوەیەكی گشتیی یەكێك لە هۆكارەكانی رەواییبەخشین، ئیسلام‌و ئایینە. ئیسلام بە تێكڕایی خاوەن هێڵێكی جیاوازی تایبەتە‌و ئەوەش لە نێواخنی فرەچەشن‌و جۆراوجۆری وڵاتەكاندایە. بە واتایەكی دی لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا تێگەیشتن لە ئیسلام جیاواز بوە. رەوایی چاكسازییە كۆمەڵایەتییەكان لە وڵاتانی ناوچەدا بە سەرنجدان بە فاكتەری ئیسلام جیاواز بوە. تونس، میسر‌و ئۆردۆن، تێگەیشتنی مۆدێرنَ‌تریان لە ئیسلام هەیە. لەبەرامبەردا مەراكش، عەربستان‌و ئێران كەمتر لەوە تێگەیشتوون. لە هەرحاڵدا بەڕێوەبردنی چاكسازییەكان‌و بزاوت بەرەو دێموكراسی لە ناوچەكەدا پێویستی بە تێپەڕین لە رۆچنەی ئیسلامەوە دەبێ.
بەرنجام:
هەنووكە بۆ پرسیارێك كە لە سەرەتاوە هاتە بەرباسەوە دەگەڕێینەوە: ئایا رۆژهەڵاتی ناڤین لە رەوتی جێهانیی بزاوت بەرەو دێموكراسی، پارێزراو دەمێنێتەوە؟ ئایا رۆژهەڵاتی نێوەڕاستییەكان لەوەی كە لە ژێرناوی دەسەڵاتخوازیی مەزهەبی یان نامەزهەبی ژیان دەكەن، رازین؟ ئایا كولتووری سوننەتی ناوچە بە ئاسانی داكۆكی لە سەرهەڵدانی دێموكراسی دەكا؟ هەرچەند بۆ هەر پرسیارێك وەڵامێك بە شێوەیەكی دیاریكراو هەیە بەڵام ئەم چەند خاڵەی خوارەوە دەبێ لەبەرچاو بگیرێ:
یەكەم: رۆژهەڵاتی ناڤین لە رەوتی جیهانیی بزاوت بەرەو دێموكراسی لە ئاسایش‌دا نین. نموونەگەلێكی زۆر لە چەمكە سیاسییە كۆنترۆڵكراوەكان هەیە كە لەودا هاووڵاتییان هێدی هێدی نەتەنیا لە رێگەی كۆمەڵگای مەدەنییەوە بەڵكوو لە رێگەی هەڵبژاردنێكی راستەوخۆ‌و رەواوە بەرەو رەوتە سیاسیەكان دەكێشرێن.
دوهەم: رۆژهەڵاتی ناڤینییەكان ئامادەی ژیان لە ژێر ساباتی دەسەڵاتخوازیی نین. ناوەندی بەربڵاو لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‌و سەرهەڵدانی حیزبە سیاسییەكان نیشاندەری ئەم راستییەن كە هاووڵاتییانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست نەتەنیا لە روانگەی سیاسییەوە هۆشیارن، بەڵكوو پێیان خۆشە كە رۆڵێكی راستەوخۆ لە حكوومەتەكەیاندا بگێڕن.
سێهەم: كولتووری نەریتی ناتوانێ لەم كۆمەڵگایانەدا وەك بەربەستێك بۆ چەمكە سیاسییەكان بن. و لە هیچ وڵاتێك یان ناوچەیەك نابێ چاوەڕوانی بكرێ تا بە شێوەی وڵاتانی دیكە پێشكەون یان مۆدێڕنیزە بن. بە تایبەت ئیسلام نابێ وەك بەربەستێك لەبەرانبەر دێموكراسی پێناسە بكرێ، چونكە ئەگەر گرووپە تایبەتییەكان لە ئیسلام لەگەڵ رەوتی چاكسازیی‌و دێموكراتیزاسیۆن‌دا دژایەتی بكەن‌و تەنانەت رێگەی جیاوازی بیروباوەڕ لە نێوان تاكەكانی خۆیاندا نیە، لە راستیدا هەندێك لە رێكخراوە ئیسلامخوازەكان لە ئاكامدا بە پێكەوەسازان‌و مەدەنییەت هەنگاویان هەڵگرتووە‌و رەوتە دێموكراتیكەكانیان وەك ئامرازێكی رەوای چاكسازییە سیاسییەكان قبووڵ كردوە.
چوارەم: ژمارەیەكی زۆر لە حكوومەتەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دڵخواز یان نادڵخواز ناچار بە بەڕێوەبردنی چاكسازییە سیاسییەكان، بەردەوامن. زۆربەی كاتەكان ئەم ئیستراتێژییە چاكسازییەی سیاسی لە روانگەی رەخنەوە چاو لێ‌دەكرێ. لەم روانگەوە، ئەم ئیسراتێژییانە، تێكۆشانێكن لە رێگەی بژاردە(نخبە)كانی دەسەڵاتدار بۆ لاوازكردنی بزاڤە دژبەرەكان لە رێگەی دزەكردنە نێوانیان، لە رەوتێگەلێكی دەوڵەتی بەرێوەدەچێ. ئەگەرچی توێژەران بە دژایەتیكردنی خۆیان لەهەمبەر رۆڵی كۆمەڵگای مەدەنی لە پێكهێنانی رەوتی چاكسازیی سیاسی درێژە دەدەن، بەڵام لە هەرحاڵدا هەم خاوەن‌ڕایان هیوادارن‌و هەم دژبەران، لەگەڵ ئەوەی كە مەسەلەی سەرهەڵدانی كۆمەڵگای مەدەنی رەوشێكی لەباری پێكهێناوە، تەباییان هەیە. لە روانگەی ئەوانەوە لەگەڵ سەرهەڵدانی كۆمەڵگای مەدەنی دەربڕین‌و ویستە گشتییەكان لە بواری دۆزینەوەی دادخواستەكان‌و سەلیقەكانەوە بە شێوەی هێمنانە بەیان دەكرێ‌‌و لە لایەكی دیكەوە "دەرفەتی هەناسەدان(فرصت تنفس)"ی بۆ حكوومەتەكان دەكەوێتە بەر هەڕەشە‌و بەلاوازی پێكدێنن.
پێنجەم: دیاریكردن‌و پێشگوتاری ئەم مەسەلەیە كە ئایا شۆڕشی هزری موسوڵمانەكان لە بارەی دێموكراسی، بۆ بەرەوپێشبردنی ئیسلامخوازەكان شیاوی خۆڕاگرییە‌و ئەوەیە كە چ شێوازێك لە دێموكراسی ئیمكانی هەیە لە كولتوورە جیاوازەكان‌و فرەچەشنی موسوڵمانەكان بێتە ئاراوە، كە كارێكی دژوارە. بەڵام روونە كە لە نەزمی نوێی جیهانیدا، موسوڵمانەكان لەگەڵ گۆڕان لە دۆخی كۆمەڵایەتی‌و پێكهاتە چینایەتییەكانەوە، دامەزراوە‌و نەریتە سیاسییەكانیشیان پەرەدەدرێ، كەهەردوكیان بۆ داهاتووی دێموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا گرنگن.
شەشەم: كۆتایی هاتنی شەڕی سارد‌و نەزمی نوێی جیهانی، دەستپێكی هەزارەی سێهەم، بەجیهانیبوون‌و گوندی جیهانی‌و ... چواچێوەیەكی نوێی پێكهێناوە كە لەو نێوەدا دەوڵەتەكان رەنگە نەتەنیا لە پێداویستییە نوێیەكانی سەربەخۆیی سیاسیی كەڵك‌وەرگرن بەڵكوو هەروەهاش‌و لەوانەیە گرینگتر لەمەش دواكارییەكی زۆرتر بۆ ئەرك وەئەستۆگرتنەوە پێك بێنن. لەم روانگەوە هەنووكە ئەم بەڕێویەرییە لە ئەستۆی دەوڵەتە ناوچەییەكان كە پێشڤەچوونی سیاسییان لە روانگەی دێموكراسییەوە پێناسە‌و دیاری بكەن. ئەوڕۆكە لە رێگەی مژارگەلێك وەك: ناسینی مەسەلەكانی هاووڵاتیبوون، نوێكردنەوەی هەڵبژاردنەكان‌و بەشداریكردنی سیاسی، یەكەمین هەنگاوە تاقیكارییەكان بە مەبەستی بەرینتركردنی شێوەكانی دێموكراسی و بزاوت بەرەو كۆمەڵگای مەدەنی هەڵگرتوە. بەڵام هەر وەك كە مێژووی ئێمە وەبیرهێنەرەوەیە، هەمووكات یەكەمین هەنگاوەكان بەرەو دێموكراسی زۆرجار دژوارترینیان بوە.
تەنیا كاتێك دەردەكەوێ كە ئایا گەشەی كۆمەڵگای مەدەنی لە ئاكامدا بە سیاسەتگەلێكی "مشاركتی"تر‌و هەڵبژاردەییتر دەگا، یان ئەوەیكە بیرۆكەی بژاردە سیاسی‌و ئابوورییەكان پتر دەكا. بەڵام ئەم شێوە لە توێژینەوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەڵاتی ناڤین دەردەخا كە، هاووڵاتییان لە سەرتاسەری ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە شێوەیەكی چالاكانە لەدوای رەوتە سیاسییە گشتگیر‌و "مشاركتی"تر دەگەڕێن. ئەوانیش وەك خەڵكی سەرانسەری جیهان ئارەزوویان هەیە كە لە رەوتە حكوومەتییەكاندا رۆڵیان هەبێ.
سەرچاوە:
فصلنامە زرێبار/ دورە جدید(3)/ سال نهم/ شمارە 57 ـ 56/ بهار ـ تابستان 84
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر