ن: فرد هالیدی
ترجمە: احمد علیخانی
وەرگێڕان لە فارسییەوە: ئەفراسیاب گرامی
نەتەوەخوازی چ لە چوارچێوەی ئیدئۆلۆژی‌و چ لە شێوەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان‌دا، لە بنیاتانەوەی جیهانی هاوچەرخ رۆڵێكی گرینگی هەبوە. بەم حاڵەش لە هاتنەئارایی مژاری نەتەوەخوازی بۆ نێو پەرتووك‌و پێوەندییە نێونەتەوەییەكان ماوەیەكی زۆر نیە. هەندێك نەتەوەخوازی بە هۆكارێكی سەرەكیی سەرهەڵدانی شەڕ لە رۆژئاوا تا ساڵی 1995 دەزانن، لە گەڵ ئەوەش‌دا بە چاوێكی سووكەوە دەڕوانن كە وڵاتانی داگیركەر بۆ نەتەوەكانی جیهان سێهەم بە دیاری هێناوە‌و هەروەها بە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی نائاوەزمەند ـ هەرچەندە ـ حاشاهەڵگرە ـ پێوەندییە نێونەتەوەییەكان دەژمێردرێ. ئەمانە نەتەوەخوازی بەجێماو لە سەرهەڵدانی ئاشتی نێوان دەوڵەتانی شەڕخوازی شەڕی جیهانی دوهەم‌و هەروەها پێكهێنانی سەربەخۆیی وڵاتانی ژێردەستە دەزانن. بە كورتی رای ئەم گرووپە بازاڕی نەتەوەیی بێ‌بایەخ بوە. رای گشتی ئەمە بوە كە نەتەوەخوازی لە پێوەندییە نێونەتەوەییەكاندا كەمڕەنگ دەبێ‌‌و لەبەرامبەر ئەوەدا وڵاتان بە مەبەستی پێكهێنانی هاریكاری هەرچی زۆرتر، پتر بە لای پێكهێنان‌و بەهێزكردنی رێكخراوە نێونەتەوەییەكان وەك رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان، یەكیەتیی ئورووپا‌و لەم چەشنە رێكخراوانە، دادەگەڕێن‌و چاوەڕوان دەكرێ بەجیهانیبوون كە پارێزەری نێزیكبونەوەی زۆری وڵاتانە، تووندكردنەوەی وەرچەخانەكانە لە نەتەوەخوازی‌و لێڕوانینی (رویكرد) بۆ نێونەتەوەییخوازییە. هەروەها رای گشتی ئەوەبوو كە بەرزبوونەوەی دژایەتییەكانی نێوان وڵاتەكان كەم بێتەوە، مرۆڤەكان بە چاوێكی كراوە بڕواننە مەسەلەكان، وەك هاریكاری نێونەتەوەیی‌و ئابووری جیهانی‌و شوناسی وەفاداربوونی جێهانی بە گشتی لەسەر بنەمایی دەوڵەت‌و نەتەوە بوە، بواری گۆڕانكاری بێ‌و لەراستیدا نەتەوەخوازیی پتر لەهەر شتێك، لەگەڵ رۆحی بەجیهانیبوون لە دژایەتیدا بوە‌و بە كەموو كوڕییەكانیەوە خەریكن.
لە هەر كاتدا، كۆڵەكەی بیڕوڕاكان، بەومانایە هێژموونی بەجیهانیبوون بەسەر نەتەوەخوازیی هێدی هێدی لاوازتر‌و لەرزۆكتر بوە، تا شوێنێ كە هەنووكە ئاوەها بیركردنەوەیەك تەواو لۆژیكی نانوێنێ. (هێڵی رەوتی نەتەوەخوازیی لە وڵاتانی دواكەوتوو وڵاتانی گەشەسەندوو رەوتێكی بەرزبوونەوەی هەیە)، چ ئەم رەوتە بە شێوەی سەربەخۆیی خوازی بێ یان خودموختاری لە زۆربەی نەتەوەكاندا چەكەرەی كردوە، چ لە رواڵەتی ناڕەزایەتیدا كۆچبەری‌و بازرگانی ئازاد بێ. نەتەوەخوازی لە هێندێك وڵاتاندا رووبەڕووبوونەوە لە پێناو شان دانە ژێر كێشەكانی سنوور، شەڕ‌و باج‌خوازیی ئابوورییە. لە دەیەكانی رابردوودا بە جەختكردن لەسەر هەڤبەندی، بەجیهانیبوون‌و تەنانەت پێكهێنانی كۆمەڵگەیەكی تاك، پێگەیی جیاواز لە كێشانی هێڵی ئێستراتێژیكی نێوخۆیی‌و نێونەتەوەیی وڵاتاندا بوە، بەڵام تا ئێستا لە سەر هۆكاری جیاكەرەوەی وڵاتان وەك تەمەن، مێژوو، شووناس‌و... هتد، پتر جەخت دەكرێ‌‌و بە كورتی سیاسەت، سیاسەتی جیاوازییە (Politiiesof Difference)و سیاسەتی هاوبەشی. پەرەپێدانی نەتەوەخوازیی لە هەمان كاتدا باس لەوەیە كە بەجیهانیبوون شمشێرێكی دوودەمە، چونكوو ئەم رەوتە لەگەڵ پێكهێنانی بازاڕی جیهانی هاوبەش‌و پەرەسەندنی ئالۆ‌و گۆڕی ئاسان‌و خێرای كەرەسەكان‌و تێكنۆلۆژی‌و بەرزبوونەوەی پەنابەری، بوونە هۆی دژكردەوەی نەرێنی‌و بەربەرەكانێی لە لایەن كەسانێك كە بە هۆی ئەم رەوتە لە مەترسی هەڕەشەدان‌و بەرژەوەندییان دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەم بەرگرییانە لە وڵاتانی جیاواز كارتێكەری جیاوازییان هەیە. بۆ نموونە: كاریگەری وڵاتانی گەشەسەندوو بە شێوەی دژایەتی لەگەڵ كۆچبەران‌و ئابووری ئازاد بەرچاو دەكەوێ‌‌و وڵاتانی گەشەسەندوو كە خۆیان لە ژێر ركێڤی رۆژ لە دوای رۆژی وڵاتانی پێشكەوتوو هەست پێ‌بكەن، بە شێوەیەك لە ملكەچی لە بەرامبەر ئەواندا دژكردەوەش نیشان دەدەن. كەوابوو لە قۆناخی یەكەم‌دا دەتوانین بە نەتەوەخوزایی بە جۆرێك دژكردەوە بەرامبەر بەجیهانیبوون بزانین. بەڵام لە روانگەیەكی دیكەوە، نەتەوەخوازیی بەرهەمی بەجیهانیبوونە. شایانی باسە كە لێڕوانینی رووبە گەشەی نەتەوەخوازیی لە دەیەكانی 1980و 1990 پیشاندەری دابین‌نەبوونی لێڕوانینەكانی دیكەی لە وڵات بەڕیوەبردندا، بە تایبەت لە وڵاتانی فرەنەتەوەیی جیهانی كۆمۆنیستی پێشوو. بە دوای هەڵ‌وەشاندەوەی یەكیەتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991 چوار وڵاتی یەكیەتی سۆڤیەت، چك سلواكی، یوگوسڵاوی‌و ئیتیۆپی لەبەریەك‌هەڵوەشانەوە‌و هەركام بە وڵاتێكی چووكەتر كە ناسنامەی نەتەوەكانی سنووردارتر‌و بەرچاوتربون، دابەش بوون كە ژمارەیان نزیك بە بیست وڵات بوو. هۆكاری سەرەكی خێراكردنی ئەم رەوتە، گوشارەكانی كۆمەڵایەتی ـ ئابووری بوو كە لە لایەن جیهانی رۆژئاواوە دەكوتایە سەر پێكهاتەی كۆمۆنیست، جیهانێك كە هەوڵی دەدا چوارچێوەیەكی بەرگریانە بەدەوری خۆیدا بتەنێ.
لە جیهانی هاوچەرخ‌دا كە بەجیهانیبوون بە شێوەیەكی بەرچاو خۆنوێنی دەكەن، نەتەوەكان ئیدی خوازیاری یەكگرتنی یەكدی‌و بیچمگیری (شكل گیری) وڵاتانی گەورەی فرەنەتەوەیی نین. بەڵكو لە پێناو گەیشتن بە سەربەخۆی، جیاكردنەوە (Secession)و هەروەها پێداگری جیهانی لەسەر بنەمای خواستی خۆیان. ئاگری دواتری نەتەوەخوازیی هەڵوەشانەوەی كۆمۆنیزم ، بە مانایی هەوڵدان بۆ گەیشتن بە یەكیەتیی نەتەوەیی (Nationa Lunification) تیژتركرد كە لە ئاڵمان، یەمەن، چین، شایەتی بووین. لە وتەی سەرەوە تێدەگەین كە كاریگەری بەجیهانیبوون لەسەر نەتەوەخوازیی لە دووشێوە بەرچاو دەكەوێ. بۆ دۆزینەوەی تێگەیشتنێكی باشتر لە كاریگەری بەجیهانیبوون بەسەر رەوتی نەتەوەخوازی، دەبێ بە هۆكارگەلێك ئاماژە بكرێ كە لە بنیاتنانی سیستمی نێونەتەوەیی هاوچەرخ كاریگەر بوون. ئەگەر نەتەوەخوازیی لە بواری تیۆرییەوە راڤە بكەین، دەبینین كە نەتەوەخوازی ئاماژە بە مێژوو و كولتووری جیاوازی نەتەوەكان دەكاۆ هەروەها لەسەر ئەم خاڵە كە نەتەوەكانی جۆراوجۆر رابردوویەكی تایبەت بەخۆیان هەیە، جەخت دەكەن. بەڵام نابێ لەبیربكرێ كە گەشەی نەتەوەخوازی لە نێوان دوو سەدەی دواییەدا، دەستخۆشی هەندێك گۆڕانكاری لە گۆڕەپانی جیهانیدایە كە لەو شێوە نموونەیە دەتوانین بەم جۆرانەی خوارەوە ئاماژەبكرێ.
هەڤبەندی فرەیی بازاڕەكانی جیهانی، پێكهێنانی ئیمپراتووریەكانی داگیركەری ئورووپایی، سەرهەڵدانی بزاڤە شۆڕش گیڕەكان دژ بە داگیركەران، شەڕەكانی جیهانی یەكەم‌و دووهەم‌و هەروەها پەرەسەندنی دێموكراسی. لەم رویەوە بە هۆی گۆڕانكارییەكانی سەروە، شێوەكانی كۆنی یەكپارچەیی‌و وەفاداری، وردە وردە كەمڕەنگ بووە‌و جۆرەكانی دیكەی لە وەفاداری‌و هەستی هەڤبەندی جێگیر بوو. رەستەكانی سەرەوە خاڵی دژوازاوی ئاشكرا دەكا‌و ئەویش ئەمەیە كە تیۆرییەكانی نەتەوەخوازی درووشمی جیاییبوونی نەتەوەكانە بەرزدەكاتەوە‌و بە هۆی بەجیهانیبوون‌و هەندێك رەوتی نێونەتەوەییتر‌و یان بە واتایەكی دیكەی راست تر بە هۆی دژكردەوەیی جیهانی دژ بەم رەوتگەلە چەكەرەی كردەوە. پێوەندی نێوان نەتەوەخوازیی‌و سیستمی نێونەتەوەیی هاوچەرخ تەنیا پێوەندییەكی مێژوویی نیە، بەڵكو لەبواری بەها (Normative)شەویە، یانێ بەهاكانی وەك ئەوەیكە خەڵك چۆن دەبێ رۆژگار تێپەر بكەن‌و یان دەبێ لە چ سەرچاوەیەك بڕیار وەربگرن لەبەردەگرێ‌‌و لە راستیدا پەرەسەندنی جیهانی نەتەوەخوازیی لە حوكمی هۆكاری سەرەكیی رەوایی بەشێك لە سیستمی نێونەتەوەیی هاوچەرخ دەرهاتووە، چوونكو تا پێش لەمە رەوایی وڵاتان لەسەر بنەمایی دەسەڵاتدارەكانی، دەسەڵاتی حاكم بەسەر ئەوان‌و ئایینەكانیان بوو. پەرەسەندنی نەتەوەخوازیی هێڵی رەشی بەسەر ئەمجۆرە رەواییە كێشاوە‌و لەوە بەدواوە ئەویی كە بە دەوڵەتانە نوێنەری خەڵك لە ژێر بڕیاری خۆیان بوون. سەرهەڵدانی دەستەواژەی "دەوڵەت ـ نەتەوە (Determination Nationalself)" هە نەتەوەیەك مافی هەیە دابینكردنی چارەنووسی خۆی بە دەستەوە بگرێ‌‌و ئازادانە بڕیاربدا كە دەیهەوێ سەربەخۆی بێ یان نە، دەیهەوێ بە شێوەیی بەشێك لە وڵاتێك گەروەتر بێ یان نە، لە راستیدا بە تەواویی بنەماكانی سیستم، یاسا‌و رەوایی نێونەتەوەیی كە زۆرتر لەسەر بنەمایی دیكە راوەستا بوو لە سەر بنەمای ئەسڵەكانی سەرەوە داڕێژراوە. باندۆری موڕاڵی (ئەخلاقی) ـ بەهای نەتەوەخوازی لە سەر پێوەندییە نەتەوەییەكان تا ئەو شوێنەی كە ئۆرگانێك كە تەواوی وڵاتانی جیهان كۆدەبنەوە‌و بە ناوی "رێكخراوی نەتەوەكان" ناودێركراوە.
جیهانیبوون‌و نەتەوەخوازی (ناسیونالیزم):
رەوتیگەلێكی پێكناكۆك (متاقچ)
ـ بەختەوەری هاوبەش ـ هەڤبەندی ئابووری ـ كۆچبەرـ گەڕیدەیی‌و سەفەركردن ـ دۆزینەوەی پیشە لەدەرەوەی وڵات ـ هەڕەشەی جیهانی ـ پێوەندییەكانی جیهانی ـ كۆتایی تەمەنی ئابووری لە حاكمیەتی ئابووری
هۆكارەكانی بەهێزبوونی نەتەوەخوازی
ـ بەدەستەوەگرتنی كونتڕۆڵی وڵات لە لایەن سەرمایەداری دەرەكی ـ دژایەتی لەگەڵ كۆچبەری ـ مەترسی بێكاری ـ دژایەتی لەگەڵ رێكخراوە نێونەتەوەیییەكان ـ بێزاری لە كولتوورە جیاوازەكان ـ مەترسی رووخان‌و تیرۆریزم ـ دژایەتی لەگەڵ میدیا جیهانییەكان ـ هۆگرییەكانی جیاكردنەوە‌و سەربەخۆیی
ژێدەر:
حەوتوونامەی ئاسۆ، سال سوم، دورە جدید، شمارە 69، 20 اردیبهشت 1383
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر