رۆژهه‌ڵاتی کوردستان له‌ نێوان دوێنێ و ئه‌مڕۆدا له‌ وتووێژ له‌گه‌ڵ سۆران عه‌لیپوور

رۆژهه‌ڵاتی کوردستان

له‌ نێوان دوێنێ و ئه‌مڕۆدا

له‌ وتووێژ له‌گه‌ڵ سۆران عه‌لیپوور

به‌شی یه‌که‌م

ئاماده‌کردن: ئه‌فراسیاب گرامی

سۆران عه‌لیپوور: ئەو دابران و پەرتەوازەییە تا ئێستاش فاکتی کاریگەرە لە زیادبوونی مەودای نێوان بزووتنەوەی سیاسی ئێمە لە لایەک و خەون و ئامانجی سەلماندنی شوناسی نەتەوەییمان لەلایەکی دیکەوە

سۆران عه‌لیپوور: دەولەتێکی بەهێزی مەرکەزگەرا چ باجێکی قورسی بۆ نەتەوە و کەمینەکانی دیکە بەدواوە بوو . نە لە داخوازییەکانی مەشرووتەدا بایەخێک بە جیاوازی ئیتنی درا و نە کوردەکانیش کەوتنە نێو بازنەی ئەو گۆرانکاریانەوە

سۆران عه‌لیپوور: ئەو دۆگم بوونەی کۆمۆنیستەکان لە ئاست ئیدۆلۆژیەکەیان دا نەخۆشیەکی ترسناک بوو، مۆدێلی کۆمۆنیستی سۆڤیەتیی و چینی لە فەرمانرەوایی کردن دا هیچ  ئاسۆیەکی روونی نەبوو، ئەوە لە کاتێک دایە کە چەپی ئێمە تەواو پاشکۆی ئەو مۆدێلە بوو

بیوگرافی کورت:

ساڵی ١٩٨٢ لە رۆژهەلاتی نیشتمان لەدایک بووم، لیسانسی مێژووم لە زانکۆی سەلاحەدین وەرگرتووە، لە نێوان کۆنگرەی دوو تا سێی یەکیەتیی لاوانی دێموکراتی کوردستانی ئێران سکرتێری ئەو رێکخراوەو سەرنووسەری گۆڤاری لاوان بووم، لە ساڵی ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٧ وەک مامۆستا لە وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێم کارم کردووە، کتێبی "بارودۆخی سیاسی کوردستان"م بە هاوبەشی لەگەڵ دوو وەرگێری دیکە لە ساڵی ٢٠٠٥ لە لایەن دەزگای موکریانیەوە چاپ کراوە، "کتێبی رۆشنبیر کێیە چارەنووسی چیە" م لە ساڵی ٢٠٠٧ لە لایەن دەزگای وەرگێران ەوە چاپ کراوە، کە وەرگێراوی کۆمەڵە وتارێکە لەمەر رۆشنبیر و رۆشنبیریی یەوە، دەیان وتار و لێکۆلینەوەم لە گۆڤار و رۆژنامە و ماڵپەرەکان دا بڵاو کردۆتەوە، لە ساڵی ٢٠٠٧ ەوە لە سوێد نیشتەجێم.

پرسیاره‌کان:

‌ـ سه‌ره‌تا وه‌ک ده‌روازه‌یه‌ک بۆ چوونه‌ نێو باسه‌که‌مانه‌وه‌، بزووتنه‌وه‌ی کورد له‌ روانگه‌ی کۆمه‌ڵناسی سیاسییه‌وه‌ چۆن پێناسه‌ ده‌که‌ن؟

بابەتی سەرەکی کۆمەڵناسی سیاسی لێکدانەوەی پەیوەندی نێوان ستراکتۆری هێز و دەسەلاتی سیاسی لەگەڵ نەهاد و گروپ و هێزە کۆمەڵایەتیەکانە و دەسنیشان کردنی ئەو فاکتانەی کە کاریگەری لەسەر یەک دادەنێن، ئەو پەیوەندیە پەیوەندیەکی دیالێکتیکی ئۆرگانییە، لە کوردستان دا پارت و گروپە سیاسیەکان نوێنەرایەتیی بزووتنەوەیەکی سیاسی نەتەوایەتی دەکەن کە ئامانجی  سیاسەتی سەلماندنی شوناسی کوردیە لە چوارچێوەی ئەو مۆدێلە شکستخواردووەی دەولەت دا کە دوای جەنگی جیهانی یەکەم، وەک کارگ لە رۆژهەلاتی نێوەراست دا هەڵتۆقین.  ئەوان بە سەختی وابەستە و پاشکۆی هێزە ناوەکی و نەریتیەکانی کۆمەڵی کوردین، بە رادەیەک کە بزووتنەوەی سیاسی لە لاواز کردنی بنەما مەدەنیەکانی کۆمەڵگەی کوردستان دا رۆلی گێراوە و لە سەر خوانی ئەو دواکەوتویە ژیاوە، تێپەر کردنی ئەو دۆخە لە پێناو دروست کردنی کلتوورێکی سیاسی نەتەوەیی دا مەرجی بنەرەتی رزگار بوون لە ناسیۆنالیزمی ستەمکارانەی ئەو دەولەتانەیە کە کوردستانیان بەسەردابەش کراوە، ئەو راستیە بزووتنەوەی کوردی لە نێوخۆی دا تووشی پارچەپارچەبوون کردووە و لە چوارچێوەی پرۆژەی لۆکالی و جوغرافیای بچووک و ویستی کلتووری و ئۆتۆنۆمیخوازی دا هێشتوویەتەوە.

 بە روویەکی دیکەش دا ساختاری کۆمەلایەتیی  ـ نەریتی بە فۆرمێکی دیکە لە نێوخودی پێکهاتەی ئۆرگانی ئەو رێکخراوانەدا، لە رێبەرایەتیی کردن، لە نفووزی جەماوەریان، لە سیاسەتیان دا خۆی ژیاندۆتەوە و درێژە بە کلتووری دواکەوتوویی و پەرتەوازەیی دەدا. بۆ نموونە هێزە کوردیەکانی باشوور دوای راپەرین لە ژیاندنەوەی هەستی خێلگەرایی دا رۆلیان بینی، پارتەکانی رۆژهەلات تەواو کاریگەری ناوچەییان پێوە دیارە. پرسیارێکی زۆر هەستیار ئەوەیە کە ئایا بۆ لە ١٥٠ ساڵی رابردوودا نەبووین بە خاوەن گوتارێک کە لانی زۆری هێز و گروپ و توێژە کۆمەلایەتیەکان لێک کۆ کاتەوە. ئەو دابران و پەرتەوازەییە تا ئێستاش فاکتی کاریگەرە لە زیادبوونی مەودای نێوان بزووتنەوەی سیاسی ئێمە لە لایەک و خەون و ئامانجی سەلماندنی شوناسی نەتەوەییمان لەلایەکی دیکەوە.

ـــــ سه‌ده‌ی بیسته‌م بۆ کورد، سه‌ده‌ی سه‌رکه‌وتن و شکه‌سته‌کان بوو، بزووتنه‌وه‌ی کلاسیکی کوردی هاته‌ بازنه‌یه‌کی دیکه‌وه‌ و ئه‌حزابی سیاسی درووست بوون، به‌گشتی به‌ستێنه‌ سیاسییه‌کانی ئه‌وکات چ بوون که‌ حزبه‌کان سه‌یان هه‌ڵدا‌؟

سەدەی بیست بۆ کورد تەنها چوونە نێو سەدەیەکی ئاسایی نەبوو، ئەو وتەیە بۆ زۆربەی پێکهاتە نەتەوەییەکانی رۆژهەڵاتی نێوەراست بڕ دەکا، هۆشیاریەک و جموجۆلێکی سیاسی و ریفۆرمخوازی هەردوو دەولەتی عوسمانی و قاجاری دەگرێتەوە، کوردەکانیش بە تایبەت لە دەولەتی عوسمانی دا راستەوخۆ لەو ریفۆرمەدا دەستیان هەیە، لەو نێوەدا دەتوانین ئاماژە بە عبداللە جەودەت و ئیسحاق سکوتی بکەین، ئەگەر ئەو بزووتنەوانە کەوتونەتە ژێر کاریگەری رۆژئاوا و مۆدێرنیتەوە، لە لایەکی دیکەشەوە ولامێکی ئاشکرا بە ویستە ناوەکیەکانی هەناوی ئەو کۆمەلگانە بوون، دەولەتی عوسمانی پیاوێکی نەخۆش بوو کە یار و نەیاری چاوەرێی بەشەمیراتی خۆی دەکرد، قاجاری هەتا بارگەوبنەشی کۆکردەوە قەت نەیتوانی دەسەڵاتێکی مەرکەزی دابمەزرێنێ و بووکەڵەیەک بوو بەدەستی زلهێزەکانەوە، ئاماژەیەکی کورت بە دۆخی عوسمانی و قاجاری بۆیە گرینگە چونکە چارەنووسی کوردەکانیش بە جۆرێک لە چارەنووسی ئەو دوو دەولەتەوە گرێ درابوو.

 له سه‌ره‌تای‌ سه‌ده‌ی‌ بیسته‌مدا كوردستان خاوه‌ن ئابوورییه‌كی‌ كشتوكاڵی‌ بوو. گۆڕانكارییه‌كی‌ به‌رچاو لە هۆکارەکانی بەرهەمهێنان و پێوه‌ندییه‌كانی‌ به‌رهه‌مهێناندا پێك نه‌هاتبوو. سیاسه‌تی‌ سته‌مكارانه‌ی‌ بنه‌ماڵه‌ی‌ قاجار  و عوسمانی زیاتر له‌ ناوچه‌كانی‌ دیكه‌، كوردستانی‌ خستبووه‌ په‌راوێزه‌وه‌. ئامرازه‌كانی‌ به‌رهه‌مهێنان به‌ ساده و ساكاری‌ مابوونه‌وه‌. ژماره‌ی‌ شارنشینه‌كان له‌چاو ژماره‌ی‌ دانیشتوانی‌ لادێكان و كۆچه‌ره‌كان زۆر كه‌متر بوو. به‌ شێوه‌یه‌كی‌ گشتیی‌ دەتوانین بڵێین كه‌ ئابووری‌ ئابوورییه‌كی‌ بژێوی‌ بوو. یه‌كه‌م ئه‌نجامی‌ ئه‌و ئابووریه‌ش دروست نه‌بوونی‌ بازرگانی‌ یان ئاڵوگۆڕی‌ كه‌لوپه‌ل بوو كه‌ له‌ زێده‌به‌رهه‌مه‌وه‌ دێته‌گۆرێ‌. كۆسپێكی‌ دیكه‌ش له‌سه‌ر ڕێگه‌ی‌ بازرگانی‌ دواكه‌وتوویی‌ هۆكاره‌كانی‌ پێوه‌ندیكردن و گواستنه‌وه و گه‌یاندن بوون. ئه‌وه‌ بێجگه‌ له‌وه‌ی‌ ئابووری‌ له‌ ئابووری‌ كشتوكاڵیدا كورت كرابۆوه و خه‌به‌رێك له‌ ئابووری‌ پیشه‌سازی‌ له‌ گۆڕێدا نه‌بوو، ئابووری‌ بازرگانیش هه‌ر به‌ دواكه‌وتوویی‌ مابۆوه.

پێکهاتەی کۆمەلایەتی پێکهاتەیەکی خێلەکی بوو، کە  له‌سه‌ر بنه‌مای‌ خوێن و هۆزایه‌تی‌ و خزمایه‌تی‌ دامه‌زرابوو. پیاوانی‌ ئایینی‌، سه‌رۆك هۆزه‌كان و فیوداله‌كان كه‌ زۆر جار به‌ به‌شێك له‌ ده‌رباری‌ پاشایه‌تیی‌ داده‌نران، جڵه‌وی‌ ڕووداوه‌كانیان گرتبووه‌ ده‌ست. ئه‌وه‌ بێجگه‌ له‌وه‌ی‌ كه ڕاده‌ی‌ هۆشیاری‌ كۆمه‌ڵانی‌ خه‌ڵك به‌گشتی‌ له‌خوارێ‌ بوو، ئه‌وه‌ش كاتێك ڕوونتر ده‌بێته‌وه‌ كه‌ بزانین له سه‌ره‌تاكانی‌ سه‌ده‌ی‌ بیسته‌مدا %95ی‌ پیاوان و %100ی‌ ژنان نه‌خوێنده‌وارن.

  لە رووی سیاسیەوە کورد لە بۆشاییەکی گەورەی رێبەری دا دەژیا، میرنشینەکان لە هەردوو دیوی عوسمانی و قاجاری دا کۆتاییان پێهاتبوو، راپەرینەکەی شێخ عبیداللەی نەهری سەرکوت کرابوو، سمکۆی شکاک لە قۆناغی یەکەمی بزووتنەوەکەی دا بوو کە زیاتر دەچووە جوارجێوەی کارداناوەیەکی خێڵەکی، ئەو هەل و مەرجە دەرفەتی بۆ توێژێکی خوێندەواری وردەبۆرژوا خۆش کرد کە بێنە سەر سەکۆی شانۆی رووداوەکان، هەڵبەت زۆربەیان نەوەی میر و دەرەبەگە کوردیەکان و شێخەکان بوون یان ئەفسەری پلەداری لەشکری عوسمانی کە لە شارە گەورەکان و قوتابخانە سەربازیەکان دەرسیان خوێندبوو و  نیشتەجێ بوون، بە تایبەت ئەوانەی ئەستەنبوڵ و قاهیرە تەواو لە ژێر کاریگەری مۆدێرنیتەو رۆشنگەری ئوروپایی دا بوون، ئەوانە گەرچی بژاردەیەکی سنووردار بوون، بەڵام بە هۆی پێشینەو پێگەی کۆمەلایەتیان، خاوەن نفووز بوون، لە دەولەتی قاجاریش دا توێژی بازرگانی‌ سوننه‌تی‌ كورد به‌هۆی‌ هه‌بوونی‌ پێوه‌ندی‌ له‌گه‌ڵ ڕووسیه‌ی‌ تێزاری‌ و ده‌وڵه‌تی‌ عوسمانیدا له‌گه‌ڵ بیروبۆچوونه‌كانی‌ چاكسازی‌ و پێشكه‌وتن و فه‌رهه‌نگی‌ نوێی‌ گۆڕانكاریدا ئاشنایه‌تیان هه‌بوو. به‌ڵام ژماره‌ی‌ ئه‌و كه‌سانه‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی‌ ئاڵوگۆڕه‌ گرینگه‌كان له‌ كوردستانی‌ رۆژهەلاتدا زۆر و به‌پێی‌ پێویست نه‌بوو، هەنگاوێکی گرنگ کە ئەو بژاردەیە لە دەولەتی عوسمانی دا دەستپێشخەری تێدا کرد بە رێکخراوەیی کردنی بزووتنەوەی سیاسی نەتەوەیی کوردی بوو،  بلاوکردنەوەی یەکەم رۆژنامەی کوردی ساڵی ١٨٩٨ لە لایەن میقداد مەدحەت بەدرخانەوە، دامەزراندنی یەکەم رێکخراوی کوردی لە ساڵی ١٩٠٨ کاتێک ئەو بژاردەیە لە هەوڵەکانی کۆمەلەی ئیتیحاد و تەرەقی نائومێد بوون بە ناوی کورد تەعاونی و تەرەقی جەمعیەتیی، ئەوان دەیانویست هەستی هاوبەشی هاونەتەوەیی لە نێو کورد دا ببوژێننەوە و داوای چاکسازی و گۆرانکاریان دەکرد و لە رێگەی رۆژنامە و قوتابخانە و کڵەبە کوردیەکانەوە هەوڵی هۆشیار کردنەوە و خوێندەوار بوونی خەڵکی کوردیان دەدا. بەوشێوەیە توێژێکی نوێی خوێندەوار بۆماوەیەک جلەوی رووداوەکانیان بەدەستەوە گرت، بەلام لە داهاتوودا ئەوان لەگەڵ توێژی نەریتی سەر سەکۆی سیاسی کوردی دا دەکەونە کێشەو بۆ ماوەیەکی دورودرێژ ئەو ناکۆکیە کاریگەریەکی سلبی لەسەر بزووتنەوەی سیاسی دادەنێ، بە تایبەت لە چۆنیەتی رێکخستنی گوتارێکی یەکگرتوو لە دیبلۆماسی دەرەکیدا.

له‌ ئیران شۆڕشی مه‌شرووته‌، بوه‌ هۆی گۆڕانکارییه‌کی بنه‌ڕه‌تی له‌ ئاستی ئێراندا، بۆ کورد کام قۆناخ ده‌توانین وه‌ک قۆناخی نوێ و سه‌رده‌می نوێ ده‌ستنیشان بکه‌ین که‌ بووبیته‌ هۆی گۆرانێک له‌ پێکهاته‌ی سیاسی؟

مەشرووتە وێستگەی دەرکەوتنی دەیان چەمکی سیاسی و کۆمەلایەتیی نوێیە لە مێژووی ئێران دا، ئەو چەمکانە ئەگەر لەسەردەمی مەشرووتەدا و هێندێکیان تا ئێستاش نەچوونە قۆنا‌غی پراکتیکەوە، بەڵام بەشێکیان هەمان رۆلیان گێرا کە تیۆریسینەکانی نەتەوە / دەولەت لە ئالمان دا بۆ هاتنەسەر دەسەلاتی هیتلەر گێرایان، بۆیە زیاتر زووم دەخەمە سەر ئەو لایەنە چونکە لە دهاتوو دا دەرکەوت کە دامەزراندنی نەتەوە ـ   دەولەتێکی بەهێزی مەرکەزگەرا چ باجێکی قورسی بۆ نەتەوە و کەمینەکانی دیکە بەدواوە بوو. نە لە داخوازییەکانی مەشرووتەدا بایەخێک بە جیاوازی ئیتنی درا و نە کوردەکانیش کەوتنە نێو بازنەی ئەو گۆرانکاریانەوە، باسێکیان لە دامەزراندنی ئەنجومەنە ویلایەتیەکان کرد لە قانوونی ئەسڵی دا، بەلام ئەو ئەسڵە هەرگیز رۆژی روونی بەچاوی خۆی نەدی، لە به‌رامبه‌ریشدا ئاگری هه‌ستی ‌"ئێرانیبوون"ی‌ ئێرانییه‌كانیان نێڵ دەدا، چەمکی ‌"نیشتمان" كه‌ تا ئه‌وكات نە پێناسه‌یه‌كی‌ ڕوون و ئاشكرای‌ به‌ده‌سته‌وه‌ ‌ده‌داو نە سنوور و مەودایەکی دیاریکراویشی هەبوو،پانتایی‌ زێد "زادگاه"ی‌ تێپه‌ڕاند و چوارچێوه‌یه‌كی‌ فراوانتری‌ گرته‌وه و ڕه‌هه‌ندێكی‌ سیاسی‌ به‌خۆیه‌وه‌گرت، كه‌ ده‌بوو پارێزگاری‌ لێ بكرێ‌ ئه‌وه‌ش پێویستی‌ به‌ حكومه‌تێكی‌ به‌هێزی‌ نێوه‌ندگه‌را هه‌بوو. ئه‌و حكومه‌ته‌ له سه‌رده‌می‌ ڕه‌زاشادا ده‌سه‌ڵاتی‌ به‌ده‌سته‌وه‌گرت، کە لە ئابووریەوە تا دەگاتە هێزی سەربازی مۆدێرنی خستە خزمەت یەکرەنگ کردن و ژیاندنەوەی ئەفسانەی ئێران و سەرکوتکردنی نەتەوە و جیابیران و ئازادیخوازان..

سەبارەت بە کورد لە کوردستانی رۆژهەلات دا سەدەی بیستەم هێندێک درەنگتر دەستی پێکرد، ئەو قۆناغە بە دامەزرانی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان دەست پێدەکا و بە دامەزرانی کۆماری کوردستان بە لوتکە دەگا، لەوانەیە فاکتی کاریگەر بۆ سەلماندنی ئەو بانگەشەیە رادیکاڵ بوونی ئەو رەوتە بێ لە ویست و داخوازیەکانی دا، بەرجەستە بوونی لە چوارچێوەی رێکخراوی سیاسی مۆدێرن و پێناس کراو دا، ئەوە بێجگە لە پشتیوانی و بەشداری کوردانی پارچەکانی دیکە لە دامەزراندن و بردنەپێشی ئەو رەوتە دا، هەروەها خەسلەتێکی دیکە پشت بەستن بە ئاستی پێگەیشتوویی مەدەنیی کورد و سەرەنجام مەدەنی بوونی خودی رەوتەکەو بنیادنانی ناسیۆنالیزمێکی پێشکەوتوو کە هەوڵ دەدا سنووری عەشیرەت و ساختاری بەرتەسکی کۆمەلایەتی تێپەر بکا، هەروەها بەشداری ژنان و خوێندەواران و پیاوانی ئاینی سیمایەکی دیکەی پێناس کردنی کۆمارە.

له‌ ناوه‌راستی سه‌ده‌ی بیسته‌م، ئایدۆلۆژی کۆمۆنیزم وه‌ک دیارده‌یه‌کی به‌هێزی کۆمه‌لایه‌تی و سیاسی هه‌موو ناوچه‌که‌ی گرته‌وه‌، ئه‌م ئایدۆلۆژییه‌ بۆ نه‌یتوانی ببێته‌ پاشخانێکی فیکری بۆ بزووتنه‌وه‌ی کورد؟ 
 بۆچی بزووتنه‌وه‌ی چه‌پ نه‌یتوانی خه‌ون و ئاواته‌کانی کورد به‌دی بێنێ؟ یان به‌ واتایه‌کی دیکه‌، بزووتنه‌وه‌ی کوردی به‌ره‌و کوێ برد؟

پێش بەرێکخراوەیی بوونی کۆمۆنیزم لە دنیای ئێمەدا، بە شێوەی جۆراوجۆر بیری کۆمۆنیزم لە بزووتنەوەی سیاسی دا کاریگەری دانابوو، پێکهاتەی ئۆرگانی زۆربەی پارتە سیاسیەکان لە مۆدێلی پارتی کۆمۆنیستی روسیەوە وەرگیرابوو، دروشمە عەدالەتخوازی و پێشکەوتنخوازیەکان بە جۆرێک مۆرکی کۆمۆنیزمیان پێوە دیاربوو. دەتوانین چۆنیەتی دزە کردنی ئایدۆلۆژی کۆمۆنیزم بۆ نێو بزووتنەوەی نەتەوایەتیی کورد لە رۆژهەلات دا بە سێ قۆناغی مێژووی دا دابەش بکەین:
قۆناغی یەکەم: بلاوبوونەوەی بیری کۆمۆنیزمە پێش شۆرشی ئۆکتۆبری ١٩١٧ و دوای شۆرشەکەش لە نێو توێژی خوێندەوار و بژاردەی کۆمەڵ دا، ئەوان کەوتبوونە ژێر کاریگەری بانگەشەی عەدالەتخوازی کۆمۆنیزم و بەشێک لە ویست و داخوازیەکانیان لە کۆمۆنیزم دا دەدیتەوە، تەنانەت ئەو دروشمە عەدالەتخوازیانە بە تەواوی بە سەر حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆماریش دا دیارن، ئەوە تەنها پەیوەندی بۆ پشتیوانی سۆڤیەت لە کۆمار ناگەرێتەوە، ئەوە تەوژمێک بوو کە زۆر لە ولاتانی جیهانی سێهەمی گرتبۆوە.

قۆناغی دووهەم: دەورانی دوای روخانی کۆمارە، لەوسەردەمەدا حیزبی تودە لە بوژاندنەوەی شاخەکانی حیزب و پشتیوانی کردنی دا رۆڵێکی بەرچاوی گێرا، بە رادەیەک کە حیزبی دێموکرات وەک لقی کوردستانی حیزبی توودە کاری دەکرد، دیارە ئەو خزمایەتیە زۆر بەردەوام نەبوو، هەم توودە توودەی جاران نەما و هەم حیزبی دێموکراتیش بەهێزتر بوو لەوەی بە پاشکۆی توودە بمێنێتەوە.

قۆنا‌غی سێهەم: ئاشکرا بوونی خەباتی کۆمەڵەیە، لەو قۆناغەدا راستەوخۆ کوردی رۆژهەلات لەگەڵ چەپ دەست پەنجە نەرم دەکەن، تا ئەوەی کە لە دوای راپەرینی گەلان کۆمەڵە وەک رێکخراوێکی چەپی تووندرەو دەبێتە رەقیبی سەرەکی حیزبی دێموکرات. سەبارەت بەوەی کە بۆچی ئەو ئایدۆلۆژیە نەیتوانی ببێتە پاشخانێکی فکری بۆ بزووتنەوەی کوردی، دەتوانم ئاماژە بە چەند خاڵێک بکەم:

*\ خودی مارکس هەرگیز لەو باوەرەدا نەبوو کە لە روسیەی سێزاری دا، لەو کۆمەڵگا کشتوکاڵیەدا کە هۆکار و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنان دواکەوتووبون شۆرشی سۆسیالیستی سەربکەوێ، بە بۆچوونی ئەو لە کۆمەڵگەیەکی پیشەسازی دا کە هۆکارەکانی بەرهەمهێنان لەوپەری پێگەیشتووی خۆیان دان و ژمارەی چینی کرێکار زۆرە، راپەرینی کڕێکاری روودەدا،  لە کوردستانیش دا کە  هیچ کات دژایەتیی کار و سەرمایە بەو رادەیە نەبووە ببێتە هاندەری دەرکەوتنی خەباتی چینایەتی. کەواتە لە بنەرەتەوە کۆمۆنیزم وڵام نەبوو بە دۆخی ئەوسای کۆمەڵی کوردی.

*\چەپی کوردی لە ژێر کاریگەری چەپی روسی و دوایەش چەپی چینی دابوون، هێندەی مائۆ و لینین و ستالین دەخوێنرانەوە، هێندە مارکس و ئەنگلس نەدەخوێنرانەوە، ئەوە کێشەیەکی گەورەی تیۆری بوو، کۆمۆنیست بوون زیاتر مۆدێل بوو تا مێتۆد.

*\ کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی نەریتی ـ ئاینی بوو، کۆپی کردنی دەقاودەقی کۆمۆنیزم لە کوردستان دا هەمان کاردانەوەو دەرەنجامی لێدەکەوتەوە کە کۆپی کردنی ناشیانەی سێکۆلاریزم لە لایەن رەزا شاوە بەدوای خۆی داهێنا.

*\ چەپ لە کوردستان دا بە نەخۆشی هەژاری لە راڤە  کردن و وەرگێرانی تیۆری کۆمۆنیزم بۆ سەر زمانێک گرفتار بوو کە واقعی کۆمەڵی کوردی پێ بخوێنێتەوە، ئەو دۆگم بوونەی کۆمۆنیستەکان لە ئاست ئیدۆلۆژیەکەیان دا نەخۆشیەکی ترسناک بوو، مۆدێلی کۆمۆنیستی سۆڤیەتیی و چینی لە فەرمانرەوایی کردن دا هیچ  ئاسۆیەکی روونی نەبوو، ئەوە لە کاتێک دایە کە چەپی ئێمە تەواو پاشکۆی ئەو مۆدێلە بوو. زەمان وڵامی گونجاوی بە هەموو ئەو گومانانە دایەوە کە لە ئاست کۆمۆنیزم دا وەک مۆدێلێکی حکومەت کردن، لە ناخی مێژوو دا پەنگیان خواردبۆوە.

*\ کوردستان نە کارخانەی تێدابوو تا کرێکاری هەبێ، نە کرێکاریش هەبوو تا پشتیوانی لە شۆرشی کرێکاری بکا،  چاکسازی زەوی و زاری سەردەمی حەمەرەزاشا بەشێکی گەورە لە کێشەی جوتیارانیشی چارەسەر کردبوو، ئەوەی هەبوو چەوسانەوەی نەتەوەیی بوو، پەراوێزکردنی زمان و کلتوور و ناسنامەی نەتەوەیەک بوو، هەوڵێکی خەستی لە نێوبردنی شوناسی کوردانەی خەڵکانێک بوون کە لەگەڵ فۆرمی خوازیاری پەهلەوی نەتەوەـ دەوڵەت یەکرەنگ نەبوون، کۆمۆنیستە کوردەکان لە کورت ماوەدا بە کەڵک وەرگرتن لە تەوژمی جیهانی کۆمۆنیزم کە سەرلەبەری جیهانی سێهەمی گرتبۆوە، توانیان بە جۆرێک خۆ لەو پرسیارانە نەبان بکەن و وڵامی کلێشەیی پێ بدەنەوە. ئەو دۆخە هەروا بەردەوام نەبوو، ئەو خاڵە کێشەی گەورەی خستە نێو چەپی کوردیەوە. کۆمۆنیزم لە کوردستان دا پتانسیۆل و وزەیەکی یەکجار زۆر، توێژی رووناکبیر و خوێندەواری بەتوانا، هێزی چەکدار، بەشدارییەکی بەرچاوی ژنانی خستە خزمەت دروشمگەلێکەوە کە نە ئاوات و ئامانجی راستەقینەی کورد بوون و نە لە هیچ قوژبنێکی ئەو دنیایەش رۆژی روونیان بەچاوی خۆیان بینی.

درێژه‌ی هه‌یه‌ ........