ن: دوكتۆر كەماڵ سەیدۆ
و: ناسر ئیران‌پوور
وەرگێڕان لە فارسییەوە: ئەفراسیاب گرامی
چەند پەیڤێك لە بارەی نووسەرەوە:
دوكتوۆر كەماڵ سەیدۆ، كوردی سوریە‌و نیشتەجێی ئاڵمانە. لە ساڵی 1061 لە كوردستانی توركیە هاتە دنیاوە، لە ساڵی 1980 چووە مسكۆ‌و لەوێدا لە زانستگەدا خوێندنی لە بواری مێژوو‌و رۆژهەڵاتناسی خەریك بووە. لە ساڵی 1989 لە لایەن توێژەری بەناوبانگی رووس، پرۆفیسۆر "لازارێف" لە ناوەندی رۆژهەڵاتناسی ئاكادمیكی یەكیەتیی سۆڤیەت وەك مێژووزان ـ رۆژهەڵاتناس دوكتۆرای تەواو وەرگرتووە. دواتر مەجبوور بە تەرك كردنی رووسیە بوو دوای نیشتەجێ‌بوونێكی كورت‌خایەن لە لوبنان، لە ساڵی 1990 بەرەو ئاڵمان بەڕێكەوت.
سەیدۆ لە "ماربورگ"ی ئاڵمان، یەكەمین كۆمەڵە شێعری كوردی خۆی بە ناو "هاوارەكان لە تاراوگە(هاوارێن غەریبیێ)" بڵاوركردەوە. وەرگێڕانی ئاڵمانی ئەم بەرهەمەش بە زووترین كات لە لایەن چاپەمەنی "بلاوەهورنرفرلاگ" ماربورگ بڵاودەكرێتەوە. لە ساڵی 1994 كتێبی ئامووزشی زمانی لە ژێر ناوی "كوردی بۆ ئاڵمانییەكان"و هەروەها نامیلكەیی دوكتوراكەیی لە ژێر ناوی "رووسیە‌و مەسەلەی رۆژهەڵات" (بە زمانی رووسی) بڵاوكردۆتەوە. لە ساڵی 1986 بەرگێكی كورتكراوەی نامیلكەی كۆتایینامەكەی بە نێو "روسیە‌و كوردەكان لە نیوەی دوهەمی سەدەی 19 تا ئۆكتۆبری 1917" بڵاوبۆوە. ئەم نوسینەش بە عەربی وەرگێڕدرایەوە‌و بە زوویی بڵاودەكرێتەوە. ئەوەش زێدترە لەمە كە، نوسەر وتارگەلێكی بە زمانەكانی كوردی، عەرەبی، رووسی‌و هەروەها ئیسلام‌ناسی لە "زانستگەی گەورەەساڵانی خەڵق"و زانستگەكانی "ماربۆرگ"و "گیسن"ە. هەروەها وەرگێڕی فەرمی زمانەكانی ئاڵمانی، روسی، كوردی‌و عەربییە.
دۆكتۆ كەماڵ سەیدۆ هەنووكە لە شاری ماربۆرگی ئاڵمان دەژی‌و لە ساڵی 2002 بەڕێوەبەری ناوەندی راوێژكاری دەرەكی ئەم شارەی لە ئەستۆیە‌و لە ئاورێلی 2006 بەڕێوەبەری بەشی رۆژهەڵاتی نزیك لە "كۆمەڵگەی داكۆكیكەر لە گەلانی بن‌دەست"یە. ئەم كۆمەڵە رێكخراوێكی بێ‌سنوور، نادەوڵەتی، فەراحیزبی مافەكانی مرۆڤ لە ئاڵمانە‌و تا بە ئێستا سەرچاوەی خزمەتگوزارییەكی بەرین، بە تایبەت لە رێگەی بڵاوكردنەوەی كتێبی مێژوویی لە بارەی كوردستان‌و لە قاودانی جینایەتەكان لەسەر كوردستان بووە.
شوێنی ژیان‌و حەشیمەت
لە سووریە نێزیك بە 2 تا بە 3 میلیۆن نەفەر كورد دەژی. شوێنی ژیانی زۆربەی باكووری سووریە لە كەنارەكانی زەریای مەدیترانەوە دەست پێ‌دەكا‌و، لە كەرتی سنووری باكووری سوریە دەگەڵ توركیە درێژەی هەیە‌و بەناوچەكانی سەرسنووری باشووری ئەم وڵاتە دەگەڵ عێراق گرێ دراوە‌و پارێزگاكان‌و شارە كوردەكانی قامیشلی، حسكە، عموودە، تڵ‌گوچر، سارەكانیە، ترپەسپی، بە كەوانەیەك بەرەو باشووری شاری "حسكە" لەبەر دەگرێ. لە رۆژئاوایی شاری"عفیون"، ناوچەی كورد ـ داغ (چیاكانی كورد)ی باكووری شاری "حەلب"، "جبال سامان"، ناوچەی "كەلیسایی سیمۆن" كوردنشینن. بێجگە لەمە، هەندێ لە ناوچەكانی شوێنی ژیانی كوردەكان لە باكووری رۆژئاوا، لە نزیكی "ئیدلیب"، "كاخرتاخاریم"، شوێنگەی سەرەكیی قارەمانەكانی ئازادیخوازیی كوردی سوریە، یانێ "ئیبراهیم ئەل حنانو"، هەڵكەوتووە كە لە لایەن هەر سوورییەكەوە شایانی رێزلێنانە.
لە رۆژئاوایش لە ناوچەی "میسیر ئەلشگور" لە سنووری شاری "حماح" ئاوەدانییەكانی پێكەوە گرێ‌دراوی كورد هەیە. یەك چوارەمی شاری ”حەلب"، كوردنشینەكانن. لە لای رۆژهەڵاتی "حەلب"و دەورووبەری ناوچەی "كورد داگ" لە درێژەی سنووری سوریە ـ عێراق، لە ناوچەی "جەبار لووس" هەڵكەوتووە تا ناوچەی "كوبانی (عین‌ال‌عرب)" رووبەرێكی نزیك بە"25000 كیلۆمیتری چوار گۆشە" ناوچەی كوردنشینەكانی باكووری سووریە پێك دێنن.
هەروەها "دیمیشق" پێتەختی سووریە، چەند سەد هەزار كورد تێدا دەژی. گلكۆیی ئەمیری ناوداری كورد "سەلاحەدین ئەیوبی"یش لەم شارەدایە. حەشیمەتی سووریە هەنووكە 16 میلیۆن‌و 400 هەزار كەسە‌و نزیك بە 15% ئەم ژمارەیە كوردن.
مێژوو
سوورییەی ئەوڕۆكە، لە ساڵی 1920 لەسەر بنەمای یەیماننامەی ئاشكرای ناسراو بە "سایكس‌پیكۆ" كە لە 16ی مەی 1916ی زایینی نێوان ئینگلیس‌و فەڕانسە بەسترا، لە توركیەی عوسمانی جیاكرایەوەو كەوتە ژێر دەسەڵاتی فەڕانسەوە. لە 9ی مارسی 1921 بە هۆی پەیماننامەیەك "هیڵی رێگەی ئاسنی بەغداد" كە لە لایەن ئاڵمانییەكانەوە لە نێوان شەڕی یەكەمی جێهانی دروستكراوە، وەك هێڵی سنووری نێوان توركیە‌و سوورییەی تازە دامەزراو، دیاری كرا. بە هۆی ئەم سنوورە دەسكردەوە لە ناكاو لە یەكدی جیابوونەوە، ناوچەكانی باشووری ئەم هێڵەی رێگەی ئاسن هەنووكەش بۆتە وڵاتی نوێی سوورییە. ناوچەكانی باكووریش لە ژێر دەسەڵاتی توركیە مانەوە.
ئەم دابڕانە پاشەرۆژێكی سیاسی، فەرهەنگی‌و ئابووری بەرینی بۆ كوردەكانی باكوور‌و باشووری هێڵی رێگەی ئاسن بە دواوە بوو. ناوچەی بێ‌ئەژماری دابەش كراوە، هەزاران بنەماڵەی پارچە پارچە بوون.، سنوورەكانی نوێی دەیەی 50 زایینی لە لایەن كوردەكانە لە توركیە‌و لە سوریە لە بەرچاو گرتبوو. بەڵام لە دوای قەیرانی نێوان توركیە‌و سووریە لە كۆتایی دەیەی 50 توركەكان سنوورەكانیان داخست.
كوردەكانی ژێر دەسەڵاتی فەڕانسەوییەكان خاوەن مافە سیاسی‌و فەرهەنگییەكانی زۆر بوون. نێوان 1923 تا 1934 لە سوریە رۆژنامەیەك بە نێوی "هاوار" كە گرینگییەكی زۆری بۆ كوردەكان هەبوو، بڵاودەكرایەوە، بەڵام ئەم بڵاوكراوەیە لە ماوەی ساڵێك كە سووریە سەربەخۆی لە فەڕانسە وەرگرت، داخرا. داخستنی ئەم رۆژنامەیە یەكەمین هەوڵی دەسەڵاتدارانی سووریە دژ بە نەتەوەیی كورد بوو.
بەربەرەكانێ لەبەرامبەر سیاسەتی تەعریبی زۆرەملی‌َ‌و سیاسەتی توانەوە
لە ساڵی 1962 كوردەكان لەگەڵ خەریتەیەكی نوێی عەربی ـ ناسیونالیستی بەرەوڕوو بوون. لە پارێزگای "حسكە" هەڵكەوتوویی باكووری رۆژهەڵاتی سووریە، سەرژمێرییەك كرا. وەك ئاكامی ئەم سەرژمێرییە یەك‌شەوە 120 تا 150 هەزار كورد وەك "تاكەكانی بێ‌نیشتمان" پێناسە كران. ژمارەی ئەم مرۆڤانەی "بێ‌نیشتمان" ئەوڕۆكە لە سوریە 300 هەزار كوردن. ئەم مرۆڤانە 44 ساڵ دوایی ئەم رووداوە هێشتا لە نیشتمانی خۆیاندا خاوەنی هیچ مافێك نین. ئەوانە تەنانەت پێناسە، پاسپۆرت، ... یان هەر بەڵگەیەكی شووناس لانیكەم سووری‌بوونیان نیشان بدات، پێیان نادەن. ئەوان خاوەنی بەرگەیەك بە وێنە‌و ناوێكی خۆیانەوەیە كە تێدا نووسراوە "بێ‌نیشتمان". ئامانجی رێژیمە لەم كردەوەیە بە كەمینە كردنی كورد لە پارێزگایی بەسەرچاوەی نەوتی كوردی بوو. لەو كاتەوە كۆمەڵگەی سووریە لەگەڵ كێشەیەك بە واتای چەمك "نەنووسراو"و "بێگانە" بەرەوڕووبۆتەوە.
لەگەڵ تەواو بوونی بەنداوی "فۆرات" لە نێوان دەیەی 70ی زایینی، رێبەری حیزبی بەعسی سووریە لە دێمیشق بە بیرۆكە جیایی دێمشق‌و شەق‌‌بردنی "باشتر"ی ناوچە كوردنشینەكانی سووریە‌و ناوچە كوردنشینەكانی توركیە‌و عێراق درێژە دەدا. لەم پێوەندییەدا خەریتەی "كەمەربەندی عەرەبی" داڕێژرا. كەرتێكی سنوور بە درێژایی 10 تا 15 كیلۆمیتری لە درێژایی سنووری توركیە‌و سووریە، لە كوردەكان چۆڵ كرا. دانیشتوانی دێرینی ئەم ناوچەیە بە زۆر لە ناوچەكانی دیكەدا كۆچێنران. "بە جێگەی ئەوان خێڵە عەرەبییەكان لە ناوچەكانی ناوەندی وڵات، لە دەڤەری بەنداوی فۆرات بۆ ناوچە كوردنشینەكان هەناردە‌و لەوێ نیشتەجێ‌كران.
بە درێژایی كردەوە دژەكوردییەكان سەرەوە هەوڵی سیاسی كوردەكان توندتر بۆوە. دەیان سیاسەتڤانی كورد دەست‌بەسەر‌و بۆ ساڵانێكی درێژخایەن بێ دادگایی كردن لە پشت میڵەكانی بەندیخانە، بەند كران.
زمانی كوردی، بڵاوكراوە‌و كتێبی كوردی، مۆسیقی كوردی، ناوی كوردانە بۆ منداڵان، ناوچە، شار، شوێن‌و میدیاكان‌و ... قەدەغە كرا. لەو كاتەوە كوردەكان تەنیا بە نهێنی دەیانتوانی "جێژنی نەورۆز" جێژن بگرن. تەنیا لە سەرەتایی دەیەی 80 بوو كە كوردەكان توانیان جێژنی نەورۆز بەكەم‌و زیادەوە یاسایی بگرن. بەڵام قەدەغە كردنەكانی گشتی دژ بە ژنان‌و كولتووری كوردی هەروەها لە جێی خۆیەتی. لە سووریە بڵاوكراوەكان، رادیۆ، تلویزیۆن بە زمانی كوردی، شوێنێك لە عەربەكان نیە. تا بە ئێستا دژبەرانی ئەم كەسانە كە بەڕێوەبەری فەرهەنگییكان بوون لە دواكەوتنێكی سیاسی، بەرەوڕووی ئەشنكەنجە‌و مەرگ بوون، بەڵام بزاڤی نەتەوەیی كورد لەپێ نەكەوتووە.
خەڵكی كورد لە سوریە لە بەرخۆدانی نەتەوەیی هاوتەربیەكانی خۆیدا، هەم لە عێراق‌و هەم لە توركیە بە شێوەی چالاك پشتگیری كردوە.
دوای هەڵوەشاندنەوەی بلووكی رۆژهەڵات لە سەرەتایی دەیەی 90 بزاڤی نەتەوەیی كورد گیانێكی تازەی بە خۆوە گرت. كاریگەری بیرۆكەكانی چینایەتی‌و بزاڤە كۆمۆنیستەكانی كوردستان گەیشتە ئاستی خۆی، بە پێچەوانەوە لایەنگری حیزبە نەتەوخوازییەكان بە رادەیەكی زۆر زێدی كرد.
بە تایبەت لە دوای 2001 شێوازە مەدەنیی‌و ئاشتیخوزانەی خەبات نێوان كوردەكان دەستپێكی مەزنی گرتەوە. ئاكامی خەباتی چەكدارانەی "پ.ك.ك" لە كوردستانی توركیە‌و "سێپتامبری، رووداوەكانی كوردستانی عێراق‌و بە تایبەت شووناسی فێدراڵ، گرینگ‌ترین هۆكاری ئاڵوگۆڕێكی تێڕوانینەكان بوون. لەساڵەكانی 2002 ـ 2003، حیزبە سیاسییەكانی كورد ناڕەزایەتییەكانی فرەچەشنیان لە دێمشق‌و شارەكانی دی رێكخستن. كوردەكان خوازیاری كولتووری‌و سیاسی بوون. دانی هاووڵاتییبوون بە تاكەكانی "بێ‌نیشتمان" هەروەها یەكێك لە سەرەتاییترین خواستەكانی ئەوان بووە. لەم ساڵانەی دواییەدا ناڕەزایەتیی كوردەكان لە سووریە هەم لە بواری چەندایەتی‌و هەم لە بواری چۆنایەتییەوە بەرزبۆتەوە.
راپەڕینی مارسی 2004
لە 12ی مارسی 2004 بە هۆی كێشەیەك كە لە نێوان لایەنگرانی دوو تیمی فوتباڵی عەرەب‌و كورد روویدا، ئاڵۆزییەكی قووڵی لە ناوچەی كورد لە سووریە هێنا ئاراوە كە لایەنگرانی تیمی عەرەبی بە بەرزكردنەوەی درووشمێ بۆ سەدام حسێن‌و بكارهێنانی چەقۆ‌و كوتەك‌و گۆپاڵ، هێرشیان كردە سەر لایەنگرانی تیمی كوردەكان‌و بە توندی كەوتنە بە لێدانەوە.
لە ماوەی چەند رۆژێك ئاڵۆزیی لە قامیشلی، لە رۆژهەڵات تا "عفرین" لە رۆژئاواترین ناوچەی وڵاتپەرەی سەند. لە شارە گەورەكان وەك دێمشق، حەلب ناڕەزایەتییەكانی خەڵكی كورد سەری هەڵدا. لە بارەی هۆكاری سەرەكی ئەم "ئاڵۆزییەی فوتباڵ" تەنیا دەتوانین لاپێچێ بكرێ. بەڵام راستییەكەی ئەم رووداوە ئەوەیە كە ئەم راپەڕینە لە لایەن كوردەكانەوە رێك نەخرابوو. بە دوای سەرهەڵدانی راپەڕینەكە رێكخراو‌و هاوئاهەنگ كراوی خەڵك لە ناوچەكانی دیكە بەڕێوە چوو. دواهاتەكانی ئەم راپەڕینە بۆ تەواوی لایەنەكانی سووری قورس مایەوە. رێژیم مەجبوور كەوت قبووڵ بكا كە هەر هەڕەشەیەكی دژە كوردییەك بۆ رێژیم زۆر گران تەواو دەبێ‌‌و، بەڵام ژمارەیەكی زۆر ئەم رێكخراوە كوردانەش بووە كە لەگەڵ پێكهاتەكانی خەمهێنەر یان زۆرەملێ لە جەماوەری خەڵكی دواترن. هەم ئۆپۆزیسیۆنی لاوازی كوردی‌و هەم دەورێكی لە بزاڤێكی دینامیك بەهێزی سیاسی خەڵكی بەرەوڕوو بوون، مەبەستی ئەم بزاڤە جەماوەرییە خاوەن خودئاگاییەكی نەتەوەیی كوردە.
دوای ساڵی 2004 كوردەكانی سوریەی‌و نیشتەجێ دەرەوەش چالاكترە هاتنە مەیدانەوە. ئەوان هەوڵ دەدەن پلاتفۆرمێكی هاوبەش نێوان خۆیان رێك بخەن. هەڤپەیڤینەكان لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە بە تایبەت لەگەڵ ئەمریكا ساز درا.
كوردەكانی سوریە ئەگەر دەیانهەوێ لە كردەوە سیاسییەكان لە بەرانبەر كردەوەی ئەنجامدراودا رانەوەستاوە‌و بێ‌خەبەر بن، دەبێ رەوتەكانی ئەم وڵاتە بە وردی لە ژێر چاودێریدا بێ. لە سووریە ئۆپۆزیسیۆنێكی دێموكراتیك بەهێز بتوانێ ئالترناتیڤێكی جیددی بۆ رێژیمی بەعسی ئەم وڵاتە بێ، بوونی نیە. جەماوەری عەرەبی ئەم وڵاتە بە ئاسانی درووشمەكانی یان عەرەبی یان ئیسلامی شیاوی گوتنە. لەم رێگەیەدا ئەركی گرینگی پێڕوەیی بزاڤی نەتەوەیی كورد لەم وڵاتە دایە.
بزاڤی نەتەوەی كورد لە سووریە
بە هۆی بوونی كردوە شۆڤێنیستییەكانی دەوڵەتی بەعسی سووریە‌و دابڕانێك كە بزاڤی كورد لەوە ئازار دەچێژێ، هەوڵی خەباتكارانی كوردی سووریە دژبە دوو دیاردەی ناوبراو بە تایبەت لە پێوەندی دەگەڵ رۆنانی لەسەر چەند دەستەیی نێوان خۆیاندا، لە جمان رانەوەستاوەن. بۆ نموونە: حیزبی كوردی سووریە، حیزبی دێموكراتی كاری سووریە، حیزبی چەپی كوردستان (كونفڕانس)، حیزبی دێموكراتی كوردستانی سوریە (پارتی)، لە ساڵی 1990 یەكییان گرت‌و حیزبێكی نوێ بەناو حیزبی دێموكراتی یەكگرتووی كوردستانی سوورییەیان پێك هێنا. لە ساڵی 1992 رێبەرییەكی نوێ لە چەند رەوتی كوردی یانێ حیزبی دێموكراتی زەحمەتكێشانی كوردستانی سووریە، حیزبی یەكییەتی خەڵكی سووریەۆ حیزبی یەكگرتوویی كوردستانی سووریەیان پێك هات.
لە رەوتی یەكەمین كۆنگرەی هاوبەشی ئەم حیزبانە، یانێ كۆنگرەی یەكیەتی ئەوان، لە ئاوریلی ساڵی 1993 پێك هێنا. حیزبی تازەدامەزراو "حیزبی دێموكراتی یەكەی (واحد) كوردستانی سووریە" یەكیەتیی ناوزەد كرا. بە هۆی بوونی هەوڵەكانی دیكە بۆ پێكهێنانی ئیئتلاف یان بەرەیەكی هاوبەش لە گۆڕەپانی سیاسی‌دا كە پێویستییەكی حاشاهەڵنەگرە، بەسەدان فەرسەخ دووە.
دوو حیزبی كۆمۆنیستی سووریەش تا ساڵی 1990 ساڵی داڕمانی بلووكی سوسیالیستی، مەسەلەیەكی سەبەخۆی بە ناوی "مەسەلەی نەتەوەیی كورد" نەدەناسی‌و ئەوانی لە باشترین شێوەدا سەر بە سەرچاوەی كێشەی چینایەتی دەزانی. بەڵێ، هەرچەند زۆرینەی ئەندامەكانی بزاڤی چەپ‌و سوسیالیستی سووریە كوردەكان پێكیان دەهێنا‌و هەرچەند ئەم بزاڤە لە باری سیاسیی‌و بیر‌و باوەڕەوە نزیك‌ترین لایەنگر‌و پشتیوانی كورد دێتە ئەژمار‌و لە حەقیقەت‌دا خزمەتگوزارییەكی بەرفراوان بۆ كوردەكان كردوە. بەڵام لە قبووڵكردنی كورد لە پێناو بەفەرمی ناسینی مافی چارونووس، مەودایەكی درێژخایەن‌و تەنانەت دەتوانین بڵێین كە لە هێڵی فەرمی دەوڵەتی سووریە لەبەرامبەر مەسەلەی كورد چۆتەدەر.
دۆزی كورد لە سووریە
خواستەكانی نەتەوەیی كورد لە سووریە بریتیین لە: ئازادی بەیان، ئازادی چاپەمەنی، ئازادی كۆبوونەوە گرتن، ئازادی چالاكی حیزب‌و ئۆپۆزیسیۆنی كوردی‌و غەیرە كوردی، كۆتاییهێنان بە سیاسەتی تەعریب لە تەواوی شێوازەكانی خۆیدا، كەڵك وەرگرتن لە بڵاوكراوەكان، رادیۆ‌و تەلەویزیۆنەكان بە زمانی كوردی، پەروەردە‌و فێركردن بە كوردی، دانی خەسارەت بە قوربانییەكانی تەعریب‌و خاوەندارێتی دەركراو، گەڕانەوەی عەرەبەكانیدەیەی 60و 70دا نیشتەجێ كراو لە ناوچەكانی كورد بۆ ناوچە پێشووەكانی خۆیان، بەتاڵ‌و هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیاراتەی كە لەساڵی 1967 بووە هۆی ئەستاندنەوەی شووناس‌و مافی هاووڵاتییبوون لە چەندسەد هەزار كورد، ئازادیی تەواویی زیندانیانی سیاسی، بە فەرمی ناسینی كورد وەك نەتەوەیی دووهەمی سووریە، بەرابەرییان دەگەڵ عەرەبەكان‌و دانان‌و گەرنتی نەدان لە یاسایی بنەڕەتی، لەم ساڵانەی دواییەدا درووشمەكانی سەرەوە بە خواستی مافی دیاری كردنی چارەنووس، خودموختاری‌و فیدرالیسم ـ هاتۆتە ئاراوە.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر