شێخ سەعید پیران
 |
| شێخ ره‌زا دیرسیم |
لە مانگی فورییەی 1925دا راپەڕینی شێخ سەعید پیران دەستی پێكرد. شێخ سەعید یەكێك لە پیاوانی گەورەی ئایینی‌و خەڵكی ناوچەی "گەنج" بوو. بە دوای بەدەسەڵات گەیشتنی مستەفاكەماڵ لە توركیە‌و نەمانی خەلافەتی ئیسلامی، شێخ سەعید لە دژایەتی لەگەڵ "لائیتیسم"و بە ئامانجی بەرگری لە داهاتووی ئیسلام، دژ بە حكوومەتی نوێی توركیە راپەڕی.
كردەكار: راپەڕینی شێخ سەعید پیران
هۆكار: كوردەكانی باكوری كوردستان (توركیە) بە رێبەری شێخ سەعید پیران
گۆڕەپان:
الف: هەڕەت: 1925
ب: باشووری رۆژهەڵاتی توركیە‌و زۆربەی ناوچە كوردنشینەكانی ئەو وڵاتە
ئامراز: راپەرٍینی چەكدارانە
ئامانج: 1ـ دژایەتی لەگەڵ "لائیتسە"ی حكوومەتی نوێی توركیە، 2ـ پشتیوانیی كردن لە ئیسلام، 3ـ پشتیوانیی لە رەسەنایەتی نەتەوەی كورد
تایبەتمەندییەكانی شۆڕش: ئەم راپەڕینە لە فورییەی 1925 دەستی پێكرد. لە ماوەیەكی كورت دا ناوچەكانی باشووری رۆژهەڵاتی توركیەی گرتەوە. بە دوای بەربڵاوبوونی راپەڕینەكە‌و پێكهاتنی دووبەرەكی نێوان لێژنەی وەزیرانی توركیە، مستەفا كەماڵ ناچاربوو كە "عیسمەت پاشای ئینۆنوو" وەزیری ئیسلامگەرای وەلاناو سەر لە نوێ كابینەی دەوڵەتی خۆی بانگهێشت كرد. مەبەست لە بانگهێشت كردنی "ئینۆنوو" بۆ ئانكارا‌و باس‌و وتووێژ لەمەڕ راپەڕینی شێخ سەعید و دەرەتانی هەوڵدان بۆ سەركوتی راپەڕینەكە بڕەخسێنی.
سەفارەتی بریتاینا لە توركیەدا لە راپۆرتەكەی خۆی بە بەڵگەهێنانەوە لە سەرچاوە هەواڵدەرییەكانی توركیە دەڵێ: نیشانەگەلێك كە هەیە دەرخەری ئەوەیە كە راپەڕینی شێخ سەعید بەشێكی بەربڵاوی لە توركیەی گرتۆتەوە‌و بەشێكی زۆر لە هێزەكانی توركیە نێردراونەتە ئەو ناوچەیە بۆ سەركوت كردنی راپەڕینەكە.
سەرچاوە فەرمییەكانی توركیە رایانگەیاندووە كە شێخ سەعید پیران سیاسەتی نوێی بریتانیا بۆ هەڕەشەی كوردەكان دژ بە حكومەتی نوێی توركیەیە كە بە پشتیوانیی بریتانیا دەستی پێكرد‌و هەستە نەتەوەیی‌و مەزهەبییەكانیان لە پلەی دووهەمدایە.
لە یەكێك لە راپۆرتەكانی دەوڵەتی بریتانیا دا بە ئاماژە بە كابینەكە هاتووە كە: ئەندامانی كابینەكە بە هۆی ئەوەی كە زۆربەیان خاوەن باوەڕە مەزهەبییەكان نین، ئەنگیزە‌و خولیایەكی زۆریان بۆ سەركوتی راپەڕینی شێخ سەعید هەبوو و لەم روویەشەوە جیاوازی بیروڕا زۆرە.
دەوڵەتی بریتانیا لە راپۆرتەكەی خۆیدا گرینگترین هۆكارەكانی بیچمگرتنی راپەڕینی شێخ سەعید بەم شێوەیە دەستنیشان دەكات:
1ـ راپەڕینەكە رێچكەی نەتەوەیی ـ مەزهەبی هەیە.
2ـ ئیدارە دەوڵەتییەكان گەندەڵن.
3ـ كاروباری خەڵكی جێ‌بەجێ ناكرێ.
4ـ هەڵس‌وكەوت لەگەڵ خەڵكانی خۆجێ زۆر نالەبارە.
5ـ ناڕەزایەتیی خەڵكی گەیشتۆتە ئەوپەڕی خۆی.
6ـ خەڵكی لە پەسندكردنی یاسای "خیانەت" بە تەواوی رق ئەستوورن. (یاسای "خیانەت" كە بە دوای بە دەسەڵات گەیشتنی مستەفا كەماڵ پەسند كرا، كە خاوەن سزا قورسەكان بۆ كەسانێك بوو كە دین‌و سیاسەتیان پێكەوە تێكەڵاو كردبایە).
7ـ قوتابخانە دینییەكان بەرەو سنووردار كردن‌و بێ‌ئیمكاناتی بەرەوڕوو بوون.
8ـ رێبەرە ئاینییەكان لە لایەن دەوڵەتەوە دەكەوتنە بەر بێ‌حورمەتی.
لە ئاكامدا لە رێگەوتی رۆژی 16ی ئاوریلی 1925، هێزەكانی توركیە ، راپەڕینی شێخ سەعید سەركوت‌و ئەو و چەند كەسێك لە رێبەرانی شۆڕِشەكە دەستبەسەر كران. رێبەران لە دادگای نیزامی دیاربەكردا دادگایی‌و بە ئێعدام مەحكووم كران. لە راپۆرتی كۆنسولگەری بریتانیادا هاتووە كە لەگەڵ سەركوتی راپەڕینی شێخ سەعید ، دژوارترین قەیرانی توركیە بە داوی هاتنە سەركاری مستەفا كەماڵ كۆتایی پێ‌هات.
حوكمی لە سێدارەدانی شێخ سەعید پیران‌و 40 كەس لە هاوڕێیانیلە رێكەوتی 28ی ئاوریلی 1925بە دوای دادگایی كردنێكی رواڵەتیی‌و بێ بڵاوكردنەوەی بەڵگەنامەكانی پێوەندیدار بە مەسەلەكەوە، بڵاو نەكرایەوە‌و هەرەها بڕیاری داخستنی تەواوی تەكیەكانی رۆژهەڵاتی توركیە راگەیاندرا. بەڵام لە بەڵگەنامەی ژمارە 1867ی "مستر هارس" بۆ "مستر ئوستر چمبێرلین" لە ژولای 1925 لەگەڵ ئاماژەدان بە دادگایی شێخ سەعید، بە بەشێك لە وتەكانی سەرۆكی دادگا ئاماژە دەكات كە تێیدا، سەرۆكی دادگا، ئامانجی شێخ سەعیدی بەڕوونی لە "دامەزرانی حكوومەتێكی سەربەخۆیی كوردستان" دەردەبڕێ.
لەم بەڵگەنامەیەدا كە لە زمانی سەرۆكی دادگاوە هاتووە:
"... زۆربەی ئێوە بە هۆی بەرژەوەندیی تاكەكەسی‌و زۆربەشتان بە هۆی وابەستەیی بە دوژمنان‌و تەماحی سیاسی لەم راپەڕینەدا بەشداریتان كردووە، بەڵام هەمووتان ئامانجێكتان هەیە و ئەوەش دامەزرانی دەوڵەتێكی سەربەخۆیی كوردستانە. راپەڕینەكەی ئێوە ئاكامی چەند ساڵ ئاگرتێ‌بەردانی ناوچەكە بوو بەڵام لەم دواییانەدا، ئەرتەشی توركیە بوو كە راپەڕٍینەكەی بە باشترین شێوە كۆنترۆڵ كرد. حكوومەتی توركیە تەحەموولی هیچ چەشنە چالاكییەكی سیاسیی‌و نیزامی دژ بە خۆی ناكات ..
راپەڕینی شێخ سەعیدیش هەر وەكوو زۆربەی شۆڕشەكانی دیكەی مێژووی نەتەوەی كورد، ئەگەرچی بە نێوەرۆكێكی ئایینی دەستی پێكرد، بەڵام لە درێژەدا ، سیمایەكی نەتەوەیی ـ مەزهەبی بە خۆوە گرت‌و لە ئاكامدا بۆ رزگاربوونی لە دەستی باڵادەست، خۆی بە سمیایەكی نەتەوەیی گۆڕی.
سەرچاوەكان:
1 - كردستان و كرد در اسناد محرمانە بریتانیا؛ ولید حمدی؛ ترجمە بهزاد خوشحالی، 1378، همدان، نورالعلم
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر